Langa ‘o ha ngaahi ‘api mo ha ngaahi komiunitī ‘oku nau matu‘uaki ‘a e tu‘unga kehekehe ‘o e ‘eá

Ko ha palani ki he feitu‘u ‘i koló ‘oku fiio‘i lelei, ngaahi founga ‘oku fakafekau‘aki mo tefito ‘i natula, pea mo ha ngaahi fakalelei ki ha ngaahi langa lalahi, ko ha ngaahi founga pē ia ‘e ni‘ihi ‘o ‘emau hiki‘i hake ‘a e tu‘unga mālohi/matu‘uaki mo e leva‘i lelei ke tu‘uloa ‘a e ngaahi langa fakalakalaka ‘a e Kāinga Ora ‘i he kotoa ‘o Aotearoa Nu‘u Silá.

‘Oku mau fengāue‘aki vā ofi mo e pule‘anga fakakoló mo e fakafonuá, mana whenua, homau ngaahi hoa ngāue langá mo e langa fakalakalaká pea mo e komiunitií ke ‘oatu ha ngaahi langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló ‘a ia ‘e ‘ikai ngata pē ‘a ‘ene lelei ki he ngaahi komiunitií ‘i he lolotongá ni, ka ki he ngaahi to‘utangata foki ka hoko maí.

Ko homau ngafa ko e Kautaha ‘a e Pule‘angá ki he Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u Koló

‘I homau lakanga ko e Kautaha ‘a e Pule‘angá ki he Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u ‘i Koló, ‘oku mau taukave ma‘á e, mo fale‘i ki he, palani mo e fa‘ufa‘u ‘i he feitu‘u ‘i koló ‘i he kotoa ‘o Aotearoa Nu‘u Silá. ‘Oku mau fengāue‘aki vā ofi mo e ngaahi potungāue ‘a e pule‘anga fakafonuá ‘o hangē ko e Palani Fakafonua ki he Feliliuakí (National Adaptation Plan) pea mo e Palani ki hono Holoki ‘o e Ngaahi Mao ki Tu‘a ‘a e Kasa Koná (Emissions Reduction Plan)(external link) (Potungāue ki he ‘Ātakaí), Holoki ‘o e Ngaahi Mao ki Tu‘a meí he Ngaahi Founga Fefononga‘akí (Transport Emissions Reduction)(external link) (Potungāue ki he Fefononga‘akí) pea mo e Fakamatala ki he Tu‘utu‘uni Ngāue ‘a e Pule‘angá ki he Ngaahi Fale Nofo‘angá mo e Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u Koló(external link) (Potungāue ki he Nofo‘angá mo e Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u Koló).

‘Oku mau ngāue mo e ngaahi ma‘u mafai fakakolo ‘i he kotoa ‘o e fonuá ke poupou ki ha founga ngāue mālohi ‘oku fakatefito ‘i he ngaahi me‘a ‘e ala fakatu‘utāmaki ‘i hono leva‘i ‘o ha fakatamaki fakaenatula, ‘i he ngaahi palani fakavahé mo e ngaahi palani tu‘u mavahe fakakoló (unitary plans), pea mo taukave‘i ‘a hono fakalelei‘i ‘o e ngaahi fakamatala kau ki he ngaahi fakatamaki fakaenatulá, kau ki ai ‘a e fakatamaki ‘i ha tāfea, koe‘uhí ke lava ‘o fakahoko ha faitu‘utu‘uni lelei felāve‘i mo e langa fakalakalaká.

Ko hono fakafuofua‘i mo fakasi‘is‘i ‘a e ngaahi fakatu‘utāmaki ‘e ala fakatupu ‘e he tu‘unga ‘o e ‘eá ‘i he‘emau ngaahi langa fakalakalaká

‘I he‘emau ngaahi polōseki lalahí, ‘oku fakakakato hano fakatotolo‘i faka‘auliliki ‘o e anga ‘o hono uesia ‘e he ngaahi fakatu‘utāmaki fakaenatula ‘oku takiekina ‘e he tu‘unga ‘o e ‘eá ‘a e ngaahi feitu‘u ‘oku tu‘u ngalingali ke langa fakalakalaka haké, kau ai ‘a e ngaahi halanga tafenga vai ‘i he funga fonuá mo e ngaahi tele‘a tāfeá, ko ha konga ia ‘o e ngaahi kole ngofua meí he ngaahi ma‘u mafai fakakolo ‘oku mau hoa ngāué. Ko e ngāué ni ‘oku kau ki ai ‘a hono savea‘i ‘o e funga fonuá, fakasīpinga‘i ‘a e tō ‘a e vai‘uhá, pea mo hono fa‘u ‘o e ngaahi palani ke fakasi‘isi‘i ‘a e ngaahi uesia meí ha hoko ‘a ha ngaahi tāfea. ‘Oku mau fengāue‘aki vā ofi mo e ngaahi ma‘u mafai fakakoló ke vakai‘i ‘a e ngaahi tu‘u‘anga fe‘unga ki he ngaahi me‘angāue ki hono leva‘i ‘o e vai‘uhá ‘o hangē ko ha ngaahi luo tānaki‘anga vai, ke tokoni ki hono fakama‘ama‘a ‘o e ngaahi kanongatāmaki ‘o e tāfeá mo fakafuofua‘i pe ‘e lava ‘o faito‘o ‘a e vaí kimu‘a pea toki tafe atu ki hotau ngaahi halanga vaí.

‘Oku toe fehangahangai foki ‘a ‘emau ngaahi polōseki iiki angé mo e ngaahi fa‘ahinga fakatotolo tatau ‘i he ngāue fakataha mo e ngaahi ma‘u mafai fakakolo ‘oku mau hoa ngāué. ‘Oku fakapapau‘i ‘i heni ‘oku fakahoko atu ‘e he‘emau ngaahi ngāué, ‘i he konga lahi taha ‘e ala lavá, ‘o a‘u ai pē ki he ngaahi fale nofo‘anga taautahá, ha ngaahi tānaki mahu‘inga ki hono fakasi‘isi‘i mo faka‘ehi‘ehi meí he ngaahi nunu‘a ‘o e ngaahi fakatamaki fakaenatula ‘oku takiekina ‘e he ngaahi uesia meí he tu‘unga ‘o e ‘eá.

Talu mei Sune 2022, ko e ngaahi polōseki mahu‘inga lalahi kotoa pē ‘a e Kāinga Ora ‘oku nau fou atu ‘i hano sivisivi‘i ki hanau uesia ‘e he feliliuaki ‘a e ‘eá, lolotonga ‘o honau palani‘í. ‘Oku kau ki heni ‘a hono sivi ki honau tu‘unga fehangahangai mo e tu‘u lavea ngofua ki ha tāfea, pea mo ha ngaahi ngāue ke fakasi‘isi‘i ai ‘a e uesia ‘e hoko ‘i he ngaahi me‘a ‘oku tu‘u lavea ngofua tahá.

Langa hake ‘o e tu‘unga mālohí/matu‘uakí ‘o fou ‘i he ngaahi ngāue lalahí   

Fakafou ‘i he fengāue‘aki mo homau ngaahi hoa ngāue ‘i he ngāue fakasivilé mo e ngaahi ngāue lalahí, ‘oku mau fa‘ufa‘u mo langa ha ngaahi langa fo‘ou mo fakalakalaka hake ke poupou ki he‘emau ngaahi polōseki langa fakalakalaka lalahi ‘i he feitu‘u koló.

Kimu‘a ia pea toki kamata ‘a e langá, ko e taha ‘o ‘emau ngaahi fuofua ngāué ko hono fakakaukau‘i ‘a e founga te mau lava ai ‘o fakalelei‘i ‘a e ivi, tu‘unga lelei, mo e tu‘unga mālohi/matu‘uaki ‘o e ngaahi langa lalahi ‘i he feitu‘ú, ke fakapapau‘i te ne lava ‘o poupou ki he ngaahi fiema‘u ‘a e komiunitií ‘i he lolotongá ni mo e kaha‘ú foki. ‘Oku kehekehe pē ‘a e ngāué ni ia ‘o fakatatau ki he fa‘ahinga ‘o e langa fakalakalaká mo e feitu‘ú, ka ‘e lava ke kau ki ai ‘a e:

• fakalelei‘i ‘o e ngaahi laine fakatali vai‘uhá mo e vai‘ulí ke ta‘ofi ha‘anau hake atu ki he toumui ‘o e ngaahi ‘apí, ngaahi paaká mo e ngaahi halanga vaí
• tanu ‘o e ngaahi laine ‘uhilá mo e telefoní ke malu‘i kinautolu meí he ngaahi matangi mālohí
• fakahoko ‘o e ngaahi fakalelei ki he ngaahi paaka fakaenatulá mo e ngaahi feitu‘u ‘atā lanumatá ke fakalahi hake ‘a e ivi tānaki ‘o e ngaahi feitu‘u toka‘anga vaí (wetland) mo fakalelei‘i ‘a hono tauhi ‘o e vai‘uhá.

‘Oku mau fakapapau‘i ko e ngaahi ngāue langa lalahi kotoa pē ‘i he‘emau ngaahi polōseki langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló ‘oku nau fakakakato ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e ngaahi kōsilio fakakoló kimu‘a pea toki kamata ‘a hono langa ‘o ha ngaahi ‘api fo‘ou.

Palani ki he feitu‘u koló ‘oku filio‘i fo‘ou mo leva‘i lelei

‘Oku fakatokanga‘i ‘i he‘emau founga langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló ko e ngaahi feitu‘ú, ngaahi kolo lalahí mo e ngaahi koló ‘oku ‘ikai ko ha ngaahi me‘a pē ia ‘oku langa ke fokotu‘u. Ko ha palani lelei ki he feitu‘u ‘i koló kuo pau foki ke ne fakaai ha nāunau fakamānako peá ke ne fakateunga ‘a e ‘ātakaí.

Ko hono fokotu‘u ‘o e leva‘i lelei ke tu‘uloá ‘i he uho ‘o ‘emau ngaahi langa fakalakalaká

Ko ‘emau langa fakalakalaka ‘i Hobsonville Point ko ha fakatātā ia ‘o e founga ‘oku lava ai ‘e he palani tokangá mo e filio‘i fo‘ou ‘o e palani ki he feitu‘u ‘i koló ‘o a‘usia ha ngaahi ola fakae‘ātakai ‘oku leva‘i lelei ke tu‘uloa. Ko hono leva‘i lelei ‘o e vaí ko ha me‘a tefito ia na‘e hu‘u taha ki ai ‘a e tokangá ‘i he taimi na‘e palani‘i ai ‘a e feitu‘ú ni, ke fakasi‘isi‘i ai ‘a e uesia ki he taulanga ofi maí. Na‘e langa ‘a e ngaahi ‘apí ‘o ‘i ai ha ngaahi tangikē vai‘uha ke tokoni ki hono fakasi‘isi‘i ‘o e vai‘uha ‘oku hū ki he fa‘unga fakatafenga vaí. Na‘e fa‘u ha ngaahi ngoue toka‘anga vai‘uha (rain gardens) mo ha ngaahi tele‘a fakatali‘anga vai (swales), pea tō mo e ‘ulu‘akau tu‘ufonua ‘e 10,000 ke nau ‘uluaki faito‘o ‘a e vai ‘oku tafe hifo meí he ngaahi hala pule‘angá.  

‘Oku pehē ‘e Katja Lietz, Pule Lahi ‘o e Va‘a ‘a e Kāinga Ora ki he Palani mo e Fokotu‘utu‘u ‘o e Feitu‘u ‘i Koló (Urban Planning and Design), “Ko e taumu‘a ko ia ke langa fakalakalaka hake ‘a e feitu‘u koló ‘o ‘i ai ha vīsone ki he leva‘i lelei ke tu‘uloá ‘oku mātu‘aki malava ‘aupito ia, tautautefito ki he palani ki he feitu‘u ‘i koló ‘oku fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ki he vaí.”

Mamata‘i: Founga ‘o hono Malu‘i ‘e he Filio‘i Fo‘ou ‘o e Palani ki he Feitu‘u ‘i Koló ke Tu‘unga Lelei ‘a e Vaí ‘i Hobsonville Point (external link)

Palani ki he feitu‘u ‘i koló ‘oku fakatefito ‘i natula

‘Oku fa‘a fakakau ‘i he‘emau ngaahi langa fakalakalaká ha ngaahi fakalelei ki he ngaahi paaka fakaenatulá, ngaahi halanga vaí mo e ngaahi feitu‘u ‘atā lanumatá ke fakalahi hake ‘a e ivi tānaki ‘o e ngaahi feitu‘u toka‘anga vaí (wetlands) mo fakalelei‘i ‘a hono tauhi pe tānaki ‘o e vai‘uhá. 

Ko ha fakatātā tefito ki hení ko e Freeland Reserve na‘e toki fakaava ki muí ni mai ‘i he‘emau langa fakalakalaka ‘i Mt Roskill, ‘a ia ko ha feitu‘u ia na‘e fa‘a tāfea ‘i he kuohilí. ‘I he hoa ngāue mo e mana whenua (kakai tu‘ufonua ‘o e feitu‘ú), Kōsilio ‘a ‘Okalaní, Piritahi pea mo e komiunitií, na‘e fahi ai ‘o fakaava ‘a e Oakley Creek/Te Auaunga Awa ‘a ia na‘e fakapaipa ‘i he kuohilí, ke fakafoki ki hono tu‘unga fakanatulá.  Na‘e hiki hake mo e lahi ‘o e ivi tānaki ‘o e ngaahi feitu‘u toka‘anga vaí ‘o ‘i ai ‘a e ‘ulu‘akau tu‘ufonua ‘e 100 mo ha ngaahi ‘akau ‘oku ofi ki he 8,000 nai, ‘o tānaki atu ia ki he ngaahi holisi ta‘ofi tāfea (floodwalls) fo‘ou ‘e tolu ki hono ta‘ota‘ofi ‘o e tāfeá.

Na‘e ‘ikai ngata pē ‘i hono fakaai ‘e he fakaleleí ni ha feitu‘u ‘atā faka‘ofo‘ofa mo matamatalelei ma‘á e komiunitií, ka na‘e toe malava foki ai ha tu‘unga mā‘olunga ange ki hono leva‘i ‘o e tāfeá. ‘I he ngaahi tāfea ‘i ‘Okalani ‘i Sānuali 2023, na‘a tau mamata ai ki he hoko ‘a e me‘á ni, ‘a hono mata‘ofi ‘e he paaka fakanatulá (reserve) ‘a e ngaahi vai tāfeá peá ne fakatafe hifo ia ki he ngaahi halanga fakatafenga ‘i he funga fonuá ke malu‘i ai ‘a e ngaahi ‘api ‘i he tūkui kaungā‘apí.

Lau ha fakamatala lahi ange:

• Ko e fakafiefia‘i ‘o hono fakaava ‘o e Freeland Reserve ‘i Roskill South(external link)
• Tokoni ‘a hono toe fakafokifoki ‘o e Te Auaunga Awa ki hono liliu ‘o Roskill ke hoko ko ha kolo lanumata, mo‘ui lelei, toe fehokotaki ange(external link)

Mamata‘i:

• Ko e talanoa ‘a e Talēkita ‘a e Kāinga Ora ki he Leva‘i Lelei ke Tu‘uloá ko Alec Tang mo e faiongoongo ‘a e Newsroom ko Rod Oram fekau‘aki mo e mahu‘inga ‘o hono fakafekau‘aki atu ‘o e ngaahi founga ‘oku fakatefito ‘i natulá ki he langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló, ke tokoni ke hiki‘i hake ‘a e tu‘unga leva‘i lelei mo e ivi matu‘uaki ‘a hotau ngaahi koló mo e loto koló: ‘Uhinga ‘Oku Totonu Ai ke Fakafekau‘aki ‘e Nu‘u Sila ‘a Natula mo e Palani ki he Feitu‘u Koló | Newsroom(external link)

Ko e Freeland Reserve ‘i he lolotonga mo e hili ‘o e tāfea na‘e hoko ‘i ‘Okalani ‘i Sānuali 2023. Na‘e mata‘ofi ‘e he paaka fakanatulá (reserve) ‘a e ngaahi vai tāfeá peá ne fakatafe hifo ia ki he ngaahi halanga fakatafenga ‘i he funga fonuá ke malu‘i ai ‘a e ngaahi ‘api ‘i he tūkui kaungā‘apí.