Ko e talanoa ki he‘emau langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló

Ko e Kāinga Ora ‘a e Ma‘u Mafai ‘a e Pule‘angá ki he Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u ‘i Koló. Ko homau ngafá ko hono fakafaingamālie‘i ha kelekeleke kuo maau ke fakahoko ai ha langa ‘o ha ngaahi fa‘ahinga fale kehekehe pea, fakafou ‘i he founga ngāue lelei taha ki he palani mo e fa‘ufa‘u fakalakalaka ki he feitu‘u koló, fakapapau‘i ko e ngaahi kaungā‘api ‘i he tūkui koló ‘oku tu‘u ai ‘a e ngaahi ‘api ko ‘ení ‘oku ‘i ai ha ngaahi nāunau fakakolo mo fakamānako ke nau hoko ai ko ha feitu‘u lelei ki he nofó.

‘Oku mau lava ‘o fakahoko ‘eni koe‘uhí he ‘oku mau kau atu ki he tapa kotoa pē ‘o e founga ngāue ki he langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló – mei hono taukave‘i ‘o ha ngaahi ola lelei ange meí he fa‘u palani ki he ngaahi koló mo e kolo lalahí, ki hono palani ‘o ha ngaahi tūkui kolo kakato, mei hono fakatau ‘o e kelekelé ke lava ai hano langa ‘o ha ngaahi ‘api ‘i he ngaahi feitu‘u ‘oku fiema‘u kinautolu ki aí, ki hono fokotu‘u ‘o ngaahi nāunau fakakolo mo hono langa fakalakalaka hake ‘o ha kelekele ke teuteu ke fakahoko ai ha langa.

‘Oku ‘ikai ke mau fakahoko ‘eni ‘iate kimautolu pē; ‘oku mau hoa ngāue mo e iwi, ngaahi kautaha fakapule‘angá, ngaahi kōsilió, ngaahi kautaha mo e ngaahi komiunitií ke fakapapau‘i ‘oku mau a‘usia ‘a e ngaahi ola ‘oku mau kaungā faka‘amu ki aí ma‘á e feitu‘u ‘oku mau ngāue aí.

Vakai ki he‘emau Palani Ki He Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u ‘i Koló ke ‘ilo lahi ange ai fekau‘aki mo e founga ‘o ‘emau ngāue ke fakahoko ha liliu lelei, fokotu‘utu‘u mo fakahoko atu ha langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló ‘oku ola lelei ‘i he kotoa ‘o Aotearoa Nu‘u Silá.

Ngaohi ‘o Nu‘u Sila ke hoko ko ha feitu‘u lelei ki he nofó

‘Oku taau ke ma‘u ‘e he tokotaha kotoa pē ha ‘api ke ne nofo ai, pea ‘oku ‘i ai ‘a e fatongia tefito ‘o e Kāinga Ora ke fakahoko ‘i hono a‘usia ‘o e taumu‘a ko ‘ení. ‘Oku mau fakahoko ‘eni ‘aki hono fakafaingamālie‘i atu ha ngaahi faingamālie fakaenofo‘anga kehekehe ma‘á e kakai ‘o Nu‘u Silá, kau ai ‘a e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ma‘á e kakaí, ngaahi ‘api nofo‘anga ma‘ama‘a ke nofo totongi mo ma‘u ‘api ai, ngaahi founga ke fili mei ai ‘a e kakai toki fuofua fakatau ‘apí mo e ngaahi ‘api ke tuku atu ‘i he māketí, ‘a ia ‘oku nau kehekehe ‘i honau fa‘ahingá, lalahí mo e fa‘ahinga ‘o e nofó ‘oku taumu‘a ki aí.

Ko e Polokalama ‘a e Kāinga Ora ki he Kelekelé ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘angāue tefito ‘oku mau ngāue‘aki ke malava ai hano tuku atu ‘o ha ngaahi fale nofo‘anga lahi ange. Fakafou ‘i he polokalamá ni, ‘oku mau fakatau ai pea langa fakalakalaka hake ‘i he ngaahi feitu‘u ‘oku lahi ai ‘a e fiema‘ú, pea hiki‘i hake ‘a e vave, lahi mo e tuifio ‘o e ngaahi langa fale nofo‘angá koe‘uhí ke toe tokolahi ange ‘a e kakai ‘o Nu‘u Sila ‘oku nau lava ‘o nofo ‘i ha ngaahi ‘api ‘oku māfana, mātu‘u mo fakatupu mo‘ui lelei angé.

‘Ilo lahi ange felāve‘i mo e Polokalama ‘a e Kāinga Ora ki he Kelekelé

‘Oku mau ‘ilo‘i ko e ngaahi me‘a ‘oku nau ngaohi ke hoko ha fale nofo‘anga ko ha ‘apí ‘oku ope atu ia ‘i hono ngaahi holisi ‘e faá.

‘Oku ‘ikai ko ‘emau tokoni pē ke langa ha ngaahi ‘api, ka ko hono kamata‘i ha ngaahi komiunitī ‘oku fehokotaki ‘oku ofi atu ki he ngāué, akó, fefononga‘akí mo e ngaahi nāunau ‘oku fiema‘u ‘e he kakaí ke lelei ai ‘a ‘enau nofó.

‘Oku ‘uhinga ‘eni ki ha ngaahi nāunau fakakolo fo‘ou mo toe fakalelei‘i ange ‘o hangē ko e ngaahi hala pule‘angá, ‘uhilá, vaí mo e fakatafenga vaí. ‘Oku fekau‘aki ‘eni mo hono fakaai atu ‘a e ngaahi me‘a ‘o hangē ko e ngaahi paaka mo e ngaahi feitu‘u ‘atā ‘i tu‘a ‘e lava ke fakatahataha mai ki ai ‘a e kakaí, pea ‘i he taimi tatau ‘oku fekau‘aki ‘eni mo hono malu‘i mo fakateunga ‘o hotau ‘ātakai fakaenatulá ma‘á e ngaahi to‘utanga ka hoko maí.

‘Oku fiema‘u ke fakahoko ha palani mo ha fa‘ufa‘u tu‘unga lelei ke a‘usia ‘a e ngaahi olá ni; ‘oku fa‘a kamata ‘a e founga ngāué ni kimu‘a ‘aupito ia pea toki tau ‘a e fuofua sāvoló ki he kelekelé.

‘Oku tokoni ‘a ‘emau kau taukei ki he palani, fa‘ufa‘u mo e langalanga hake ‘i he feitu‘u koló ki he‘emau kautahá ke fakahoko ‘a e ngaahi ngāue lalahi mo fihi ko ‘ení. ‘Oku nau toe fakahoko foki mo e fale‘i ki he pule‘anga fakafonuá mo e fakakoló, ngaahi kupu fekau‘akí mo e kau Minisitaá ‘i ha ngaahi ngāue langa fakalakalaka kehekehe ‘i he feitu‘u koló, kau ai ha ngaahi liliu ki he palaní, fakalao‘i ha ngaahi polōseki langa fakalakalaka lalahi ‘i he feitu‘u koló, ngaahi hoa ngāue fakataumu‘a-pau, fa‘u ‘o ha ngaahi palani tefito, pea mo hono palani‘i ‘o e langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló, ‘o tokoni ai ke fakapapau‘i ‘oku faitatau ‘a e tu‘unga lelei ‘a e ngaahi ola ‘o e langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló ‘i he kotoa ‘o e fonuá.

‘Ilo lahi ange fekau‘aki mo ‘emau ngaahi tūhulu ki he palani langá

Mahino‘i ‘a e anga ‘o e nofo ‘a e kakaí ‘i he lolotongá ni mo e kaha‘ú

Neongo ‘oku fakahoko ‘e he Kāinga Ora ngaahi langa lalahi, ‘oku hu‘u ‘a ‘emau tokangá ki he fakaikiiki fekau‘aki mo e founga ‘oku nofo ai ‘a e kakaí ‘i honau ngaahi tūkui kaungā‘apí. Te nau fefononga‘aki, fakahauē, fakatahataha mo fehokotaki fēfē? ‘Oku mau langa ‘a e ngaahi nāunau fakakoló, fakataha mo homau ngaahi hoa ngāué, ‘o fakahoa mo ha komiunitī ke langa‘ia ‘a e ongo ‘oku ‘o kinautolu ‘a e feitu‘u ko iá.

Freeland Reserve, ‘Okalani

‘Oku tohoaki‘i mai ‘e he ngaahi komiunitī fo‘oú mo toe langalanga fo‘oú ki he feitu‘ú ha ngaahi me‘a ‘oku hulu ange ia ‘i he tuifio lelei ‘o ha ngaahi fāmili fo‘ou mo e kakai fakafo‘ituituí. ‘I he taimi lahi, ‘oku nau kamata‘i ha ngaahi ngāue fo‘ou – kau ngāue ke nau langa ‘a e ngaahi ‘apí, ngaahi halá mo e ngaahi paaká, kau faiako ki ha ngaahi ‘apiako fo‘ou ‘oku fiema‘u, pe ko ha kau ngāue ki he ngaahi falekoloa mo e falekai fo‘oú.

‘I he taimi ‘oku tau fengāue‘aki fakataha aí, ‘oku hoko ha langa ‘o ha ngaahi fale nofo‘anga ke tupulaki hake ‘o mo‘ui ai ha komiunitī. ‘Oku fakaai ‘e homau ngaahi hoa ngāue langá ha kau akoako ngāue ke ma‘u tikite (apprenticeships), pea ko e ngaahi ‘api fo‘ou ko iá ‘e iku atu ia ke fiema‘u ki ai ha ngaahi pisinisi mo ha ngaahi nāunau fakamānako fo‘ou. ‘Oku tupu mei heni ‘a e tafa‘aki fakaengāue ki he ngaahi sēvesí pea mo ha ngaahi faingamālie ngāue kehe ki he kakai hangē ko ha kau ngāue monomono, kau tauhi ngoue mo ha kau ngāue ki he tafa‘aki ki he mo‘ui leleí. ‘Oku mau fakakaukau‘i ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku fiema‘u ke poupou ki ha komiunitī longomo‘ui fo‘ou.

‘I hono langa hake ‘o ha ngaahi nāunau fakakolo mālohi mo ha ngaahi nāunau fakamānako faka‘ofo‘ofa, pea ‘i he fengāue‘aki mo e ngaahi kautaha fakahoko fefononga‘akí ke fakaai ha ngaahi fehokotaki‘anga ke faingofua ai ‘a e fononga atu ki he ngāué mo e ngaahi pisinisi faka‘ahó, ‘oku tokoni ai ‘a ‘emau ngaahi polōseki langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló ke teke ‘a e tupu faka‘ekonōmiká mo e tu‘umālié ke ta‘imālie ai ‘a e tokotaha kotoa pē.

Mamata‘i ‘a ‘emau ngaahi polōseki langa fakalakalaka lalahi lolotonga ‘i he feitu‘u koló

Mamata‘i ‘a ‘emau ngaahi langa fale nofo‘anga ma‘á e kakaí

Ko e leva‘i lelei ke tu‘uloá ko ha konga lahi ia ‘o ‘emau fakakaukaú

‘Oku ‘i ai ‘a e fatongia lahi ‘o e Kāinga Ora ‘i hono holoki hifo ‘o e kāponi ‘oku tukuange atu ki he ‘eá ‘i he kotoa ‘o ‘emau ngaahi ngāué pea ‘i he tokoni ko ia ke langa hake ‘o e ivi matu‘uaki ‘o e komiunitií ke fehangahangai mo e ngaahi uesia meí he feliliuaki ‘a e ‘eá.

‘Oku mau fataki ha fatongia fakataki ‘i he tokoni ke to‘o ‘a e kāponí meí he sekitoa langá, fakalelei‘i ke tu‘unga lelei ange ‘a e ngaahi me‘a mo‘ui kehekehe ‘i hotau ngaahi komiunitií ‘aki ‘a hono tō ‘o ha ngaahi ‘ulu‘akau ‘i he feitu‘u koló mo hono fakaakeake ‘o e ngaahi halanga vaí; pea ‘i hono fakafa‘ahinga ‘o e veve meí he langá ke toe fakafo‘oú, ‘oku mau fakasi‘isi‘i ‘aupito ai ‘a e lahi ‘o e veve ‘oku ‘ave ki he tanu‘anga vevé.

‘Ilo fekau‘aki mo ‘emau ngāue ki he leva‘i lelei ke tu‘uloá

‘Oku mau fie hoko ko ha taki ‘i he tafa‘aki fakaengāué, pea mo ha va‘a ngāue ‘okú ne ‘oatu ha ngaahi ola tā sīpinga lelei ki he langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló.

‘Oku ‘uhinga ‘eni kuo pau ke mau toutou faka‘aonga‘i ‘a e tu‘unga lahi ‘o ‘emau ngaahi ngāué ke ‘ahi‘ahi‘i ai ha ngaahi me‘a fo‘ou, ‘omai ha ngaahi fakauakau fo‘ou ki he ngaahi polōseki langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló pea mo fakahoko ha tānaki mahu‘inga ‘o fakafou ‘i he‘emau ngaahi founga ngāue lahi kehekehe. Ko e taha ‘o e ngaahi fakatātā ki hení ko ‘emau polokalama langa fale ‘oku lelei ki he mo‘ui leleí (Passive House development), ‘a ia ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he si‘isi‘i ange ai ‘a e lahi ‘o e kāponí pea toe lelei ange ai ‘a e ngaahi ola ki he tu‘unga lelei ‘a e mo‘uí, ka ‘oku toe tokoni foki ki hono fulihi ‘o e fakakaukau fekau‘aki mo e langa ko ia ‘oku si‘isi‘i ai ‘a e kāponí, ‘i Nu‘u Silá.

‘Ilo fekau‘aki mo ‘emau filio‘i fo‘ou ‘i loto ‘i he tafa‘aki fakaelangá

‘I he‘emau fakafuo ko ia ‘a e ngaahi tūkui kaungā‘apí, ‘oku mau tuku ai ‘a e palanité ‘i ha tūkunga lelei ange meí he tūkunga na‘a mai kamata mei aí. Ko hono ngaohi ko ia ha feitu‘u ke ‘mateuteu ke fai ai ha langá‘ ‘oku toe ‘uhinga ia ‘oku mau fakafokifoki ai ‘a e ngaahi kelekele kuo ‘uli‘i ‘e ha me‘a fakakoná (contaminated land) pea faka‘āsili ai ‘a e ‘elito ‘o e ngaahi feitu‘u mo‘ui‘anga mahu‘inga ‘o e ngaahi me‘a mo‘ui kehekehé. Koe‘uhí ko e tu‘unga lahi ‘o e ngaahi polōseki ‘oku mau fakahokó, ‘oku mau ngāue mo e ngaahi hoa ngāué ke toe fakafo‘ou ‘a e ngaahi feitu‘u mahu‘inga kuo hōloá, ‘o ‘oatu ai ha ngaahi lelei fakae‘ātakai lahi ange ki he komiunitií. ‘Oku ‘ikai ngata pē ‘i hono ‘oatu ‘e he ngaahi feitu‘u kuo fakalelei‘i ko ‘ení ha ngaahi feitu‘u ke fakafehokotaki ai ‘a e kakaí pea mo‘ui ai ‘a e ngaahi me‘a mo‘uí, ‘oku nau toe tokoni foki ke fakasi‘isi‘i hifo ‘a e tu‘u lavea ngofua ke tāfeá.

‘Oku mau fakakaukau‘i ‘a e tūkunga lavea ngofua ki he tāfeá ‘i he ngaahi langa fakalakalaka kotoa pē ‘a e Kāinga Ora, ‘i hono fakahoko ‘o ha fakafuofua ki he tu‘unga lavea ngofuá lolotonga ‘o hono palani‘i ‘o ‘emau ngaahi polōseki lalahi mo mahu‘ingá.

‘Ilo ki he founga ‘o ‘emau langa ‘o ha ngaahi ‘api mo e ngaahi komiunitī ‘oku nau matu‘uaki ‘a e tu‘unga kehekehe ‘o e ‘eá

Kaungā Langa Fakataha Hake ‘o ha Kaha‘u Lelei Ange

‘Oku ‘ikai lava ke mau a‘usia ‘a ‘emau ngaahi taumu‘á ‘iate kimautolu pē, ko ia ai ‘oku mau fokotu‘u ha ngaahi hoa ngāue mo e kakai Maulí, ngaahi tu‘unga kotoa pē ‘o e Pule‘angá, ngaahi pisinisí, ngaahi kautaha fakataautahá mo e ngaahi komiunitií. Ko e ngaahi hoa ngāue ko ‘ení ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ia ki he‘emau lava ko ia ‘o ‘oatu ha ngaahi ola ma‘á e kakai ‘o Nu‘u Silá.

‘Oku mau vahevahe atu ‘a e ngaahi faingamālie langá ki he tafa‘aki fakalangá kotoa. Tānaki atu ki hono fakatau mo hono teuteu‘i ‘o e kelekelé ki he langá, ‘oku mau fakatau atu ‘a e konga ‘i ai ki he kau langa fakalakalaka fakataautahá, koe‘uhí ke nau lava foki ‘o tokoni ‘i hono fakalahi hake ‘o e ngaahi falé ‘i he kotoa ‘o e ngaahi fa‘ahinga fale nofo‘angá.

‘Oku mau toe ngāue‘aki foki ‘a e ngaahi me‘angāue hangē ko e Ngaahi Polōseki Langa Fakalakalaka Tu‘upau (SDPs) ke lava ‘o fakahoko ai ‘a e ngaahi polōseki langa fakalakalaka lalahi mo fihi ‘i he feitu‘u ‘i koló, ‘o fa‘a kau ki ai ha kau ma‘u kelekele kehekehe, ke fakahoko ‘eni. ‘Oku fokotu‘u ‘a e founga ngāue ko ‘ení koe‘uhí ke maau kimu‘a ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u ki he tā palaní, nāunau fakakoló, founga ngāue‘aki ‘o e kelekelé mo e fakapa‘angá, ‘o tokoni ai ke to‘o ‘a e ngaahi fakafe‘ātungia ‘oku fa‘a lava ke ta‘ofi ai ‘a e ngaahi polōsekí mei hono kamata‘í.

‘Ilo fekau‘aki mo e Ngaahi Polōseki Langa Fakalakalaka Tu‘upaú 

Fengāue‘aki fakataha ke fakahokó

‘I homau lakanga ko e ma‘u mafai ‘a e pule‘angá ki he langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló, ko homau ngafa ia ke fakahoko atu ‘a e ngaahi fiema‘u mu‘omu‘a ‘a e pule‘angá ki he langā mo e langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló ‘i he lele-lōloá. ‘Oku fokotu‘u atu ‘eni ‘i he Fakamatala ki he Tu‘utu‘uni Ngāue ‘a e Pule‘angá ki he Nofo‘angá mo e Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u Koló (GPS-HUD).

Ko e vīsone ‘a e GPS-HUD ke nofo ‘a e tokotaha kotoa pē ‘i Nu‘u Sila ‘i ha ‘api mo ha komiunitī ‘okú ne fakalato ‘a ‘enau ngaahi fiema‘ú mo e ngaahi faka‘ānauá. Ko e vīsone ko ‘ení, pea mo e ngaahi taumu‘a lalahi ‘e fā ‘i he malumalu ‘o e GPS-HUD, ‘oku nau fenāpasi vā ofi mo ia ‘i he‘emau Palani Ki He Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u Koló.

Kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he pule‘angá ha ngaahi feitu‘u fiema‘u mu‘omu‘a ‘i he lele-nounoú mo e ngaahi polokalama ngāue ke fakapapau‘i ‘oku mau lava ‘o fakakakato ‘a e ngaahi ola ko ‘ení ‘i he lele-lōloa angé.

‘Oku kau ki heni ‘a e Polokalama ki he Tupulaki ‘a e Feitu‘u ‘i Koló (Urban Growth Agenda pe UGA), ko ha polokalama ia ‘a e ngaahi potungāue ‘a e pule‘angá ‘oku fakataumu‘a ki hono fakalelei‘i ‘o e tu‘unga ma‘ama‘a ‘o e ngaahi fale nofo‘angá ‘aki ‘a hono to‘o ‘o e ngaahi fakafe‘ātungia ki he ‘atā ‘a e kelekelé mo e nāunau fakakoló pea mo fakafaingamālie‘i ‘a e tupulaki ‘a e langa ki ‘olunga mo e tafa‘akí foki ‘a e ngaahi kolo lalahí.

‘I he malumalu ‘o e UGA, ‘oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki ke hoa ngāue ‘a e pule‘anga fakafonuá mo e ngaahi pule‘anga fakakoló mo e iwi koe‘uhí ke ‘oatu ‘e he ‘inivesi ‘i he nāunau fakakoló ha ngaahi komiunitī ‘i he feitu‘u koló ‘oku fehokotaki, longomo‘ui mo leva‘i lelei ke tu‘uloa. Ko e ngaahi hoa ngāue ko ‘ení, ‘oku ‘iloa ko e Ngaahi Hoa Ngāue ki he Tupu Fakalakalaka ‘a e Feitu‘u ‘i Koló (Urban Growth Partnerships), ‘oku kau ki ai ‘a e ngaahi kautaha fakapule‘anga kehe pea ‘oku hu‘u ai ‘a e tokangá ki he ngaahi kaveinga hangē ko e palani‘i ‘o e ngaahi feitu‘u ‘ataá ki ha feitu‘u pau, ko ha founga ngāue ‘oku fakafekau‘aki mo vaha‘a taimi lōloa ki he founga ‘oku faka‘aonga‘i ki ai ‘a e kelekelé, pea mo e palani ki he nāunau fakakoló.

Ko e Kāinga Ora ko e taha ia ‘i he ngaahi hoa ngāue ‘oku nau kau ki he polokalama ngāue ko ‘ení, pea ko e ngaahi ngāue ‘oku fokotu‘u ‘i aí ‘oku nau tokoni ki hono fakaivia ‘o e ngaahi tafa‘aki ‘oku mau fakamu‘omu‘á ‘i he‘ene kaunga ki he ‘inivesí.

‘Ilo lahi ange ki he Fakamatala ki he Tu‘utu‘uni Ngāue ‘a e Pule‘angá ki he Nofo‘angá mo e Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u ‘i Koló.(external link)

‘Ilo lahi ange fekau‘aki mo e Polokalama ki he Tupu Fakalakalaka ‘a e Feitu‘u ‘i Koló(external link)