Ko e Leva‘i Lelei ke Tu‘uloá ‘i he Kāinga Ora
‘I he Kāinga Ora, ‘oku ‘i ai ‘a homau fatongia mahu‘inga ko hono fakafo‘ou ‘o e ngaahi fa‘ahinga fale, ola mo e sekitoa fakakātoa ki he nofo‘angá ‘i Nu‘u Silá, ‘aki ‘a hono langa ‘o ha ngaahi ‘api mo ha ngaahi komiunitī ‘oku lava ai ‘a e kakai Nu‘u Silá ‘o mo‘ui mo tupulaki.
Koe‘uhí ko ha kautaha fakahoko ngāue kimautolu ‘i he ngaahi sēvesi nofo totongí ki ha kakai nofo totongi ‘e toko 200,000 nai, ‘o mau tauhi ai ‘a e ngaahi ‘api ‘e 69,000 mo tuku atu ‘a e ngaahi ‘api fo‘ou fakalahi ‘e 1,100 ‘i he ta‘u takitaha, ‘oku ‘i ai ‘a homau faingamālie lahi ke mau fakalelei‘i ange ‘a e tu‘unga mo‘ui lelei ‘a e ‘ātakaí ‘o fakafou ‘i he‘emau ngaahi ngāue langá mo e langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló, pea mo fakavave‘i ‘a e ngaahi liliu lelei ‘i he kotoa ‘o e sekitoa fakatokolahí ‘i Nu‘u Silá. ‘Oku mau tukupā ke fakapapau‘i vahevahe-taau mo potupotu-tatau ‘a e liliú ma‘a ‘emau kau kasitomaá.
‘Oku mau fiema‘u ke fakapapau‘i ‘oku fakakau atu ‘a e ngaahi founga ngāue leva‘i lelei ke tu‘uloá ki he founga ‘o ‘emau palani‘i ‘a e langa fakalakalaka ‘i he ngaahi feitu‘u ‘i koló, langa ‘o e ngaahi ‘apí mo ‘emau fakahoko pisinisí. ‘I ha ngaahi tafa‘aki lalahi ‘e ono ‘oku mau fakamu‘omu‘á, ‘oku mau palani ke:
- poupou atu ki ha maliu atu ki he founga langa ‘oku si‘isi‘i ai ‘a e kāponi ‘oku tukuangé,
- fakalelei‘i ange ‘a e ngaahi ola ‘i homau ngaahi komiunitií ki he tu‘unga ‘o e fa‘ahinga kehekehe ‘o e me‘amo‘uí mo e ngaahi vaotā ‘i koló,
- malu‘i mo fakafokifoki ‘a e ngaahi halanga vai ‘oku nau tu‘u takatakai ‘i he ngaahi feitu‘u ‘oku mau langa fakalakalaká,
- poupou ki he fefononga‘aki ‘oku si‘isi‘i ai ‘a e kāponí,
- fakasi‘isi‘i hifo ‘a e veve meí he langa mo e holoki falé,
- fakapapau‘i ‘oku mālohi ‘a e tu‘unga matu‘uaki ‘o ‘emau ngaahi ‘apí mo homau ngaahi komiunitií ki he ngaahi uesia tupu meí he feliliuaki ‘i he ‘eá ‘i he kaha‘ú.
Ko ‘emau Palani ki he ‘Ātakaí [PDF, 1.1 MB]
Ko e ngaahi ‘ēlia ‘oku fakahu‘unga ki ai ‘a ‘emau tokangá
Koe‘uhí ko kimautolu ‘a e kautaha langa fale nofo‘anga lahi taha ‘i Aotearoa, Nu‘u Silá, ‘oku faka‘ānaua ‘a e Kāinga Ora ke ne hoko ko e takimu‘a ‘i he tafa‘aki fakaengāué ‘i hono takiekina atu ‘o e sekitoá ki ha ngaahi founga fakahoko langa ‘oku ‘ikai tukuange atu ai ha kāponí. ‘I he lolotonga ní, ‘oku fakatupu ‘e he ngaahi ngāue langá ‘a e 20% ‘o e kāponi ‘oku tukuange atu ‘i Nu‘u Silá (‘i he faka‘aonga‘í), ‘o tānaki mai ai ‘e he ngaahi langa fo‘oú ‘a e liunga 5 ‘o e kāponi ‘oku fakangofua ‘i he‘etau ngaahi tāketi ki he 2050.
Ke holoki hifo ‘a e uesia ko ‘ení, ‘oku faka‘aonga‘i ai ‘e he Kāinga Ora ‘o hono lahí mo e lahi ‘o ‘ene ngaahi ngāué, ke ‘ikai ngata pē ‘i hono liliu ‘a e founga ‘o ‘ene langa ‘a e ngaahi ‘apí, ka ke toe tokoni foki ki he tafa‘aki ngāue fakaelangá ‘i he‘enau maliu atu ki he tu‘unga ‘o e ‘ikai toe tukuange atu ha kāponí.
‘Oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki ke hikihiki hake ‘a e fiema‘u ivi ‘uhila ‘i Nu‘u Silá ‘aki ‘a e 68% ‘i he‘ene a‘u ki he 2050. ‘I he taimi tatau, ‘oku fiema‘u ke holoki lahi ‘aupito ‘a e kāponi ‘oku tukuange atu mei he‘etau ngaahi halanga ‘uhila fakafonuá (‘o tatau pē ‘i hono fakatupú mo hono ngaahi nāunaú). Neongo ‘e ha‘u ha ngaahi founga fo‘ou ki he fakatupu iví meí he ngaahi ma‘u‘anga ivi tukufakaholó, ‘oku mau ‘amanaki ‘e hoko ha ngaahi founga mau‘anga ivi fakaenatula (renewable energy) ko ha konga mahu‘inga ia ‘o hono fakapapau‘i ‘oku fakalato ‘e Nu‘u Sila ‘a ‘ene ngaahi fiema‘u ivi ‘i he kaha‘ú pea lava ai ‘a ‘emau kau kasitomaá ‘o ma‘u atu ha ma‘u‘anga ivi ‘oku ma‘ama‘á. ‘I ‘Ākosi 2020, na‘e fakahā ai ‘e he pule‘angá ha fakapa‘anga ke ‘ahi‘ahi‘i ha ngaahi tekinolosia ki he ma‘u‘anga ivi fakaenatulá ‘i he kakai Maulí mo e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ma‘á e kakaí.
Ko e fuofua ‘ahi‘ahi ke fakahoko ‘i he ngaahi ‘api ‘a e Kāinga Ora ‘e kau ki ai ‘a hono fokotu‘u ‘o e ngaahi pēnolo sola ma‘u ivi meí he la‘aá (photovoltaic solar panels) ‘i he ngaahi fale na‘e ‘osi tu‘u pea mo e ngaahi fale fo‘ou ‘i he vahefonua Uelingatoní. Muimui atu ki hení, te mau fakalele ha ngaahi ‘ahi‘ahi kehekehe ke vakai‘i ‘a e tu‘unga ola lelei ‘o e fakatupu ivi fakaenatulá ‘o fakataha‘i ia mo hono fakapotopoto‘i ‘o e ma‘u‘anga iví ‘i he feitu‘u ‘oku tu‘unga lotoloto ai ‘a e mā‘opo ‘a e ngaahi fale nofo‘angá. Fakafou ‘i he founga ngāué ni, ‘oku mau fakataumu‘a ke kumi ha ngaahi solova‘anga fakakōmesiale ‘e lava ke toe faka‘aonga‘i ‘i ha ngaahi feitu‘u kehe, lolotonga iá ‘oku holoki hifo ai ‘a e ngaahi fakamole ki he totongi ‘uhilá ma‘a ‘emau kau kasitomaá.
Ko e 40 - 50% ‘o e veve ‘oku ‘ave ki he tanu‘anga vevé ‘i Nu‘u Silá ‘oku meí he veve ia ki he langá mo e holoki falé. Ko ha fakatātā ki ai, ko ha fale toki langa fo‘ou ‘e tahá ‘okú ne fakatupu ‘a e veve ‘oku faka‘avalisi ki he toni ‘e fā lolotonga ‘o e ngāue langá.
‘Oku hu‘u ‘a e tokanga ‘a e Kāinga Ora ki hono fakasi‘isi‘i ‘a e tu‘unga ‘o e veve ‘oku tupunga mei he‘emau ngaahi ngāue langa fakalakalaká. ‘Oku mau feinga ke hiki atu pe holoki fakakongokonga ‘a e ngaahi fale motu‘a angé kae ‘oua ‘e holoki kinautolu, ‘i he taimi ‘oku malava aí. ‘Oku mau toe fakataumu‘a foki ke fakasi‘isi‘i ‘a e veve ‘oku kaunga ki he langá ‘o fakafou ‘i hono ngāue fakapotopoto‘aki ‘o e ngaahi nāunau langá mo e ngaahi founga ngāue ki hono leva‘i lelei ‘o e vevé. ‘I he‘emau kaungā ngāue mo ‘emau kau konitulekí mo e kau mataotao ‘i he tafa‘aki fakaelangá, ‘oku mau taumu‘a ke faka‘aonga‘i ‘a e tu‘unga lahi ‘o ‘emau ngaahi ngāué (scale) ke tokoni ki hono fakahoko ‘o ha liliu ki he fa‘unga-ngāué.
Ngaahi founga fakama‘a ‘o e feitu‘u fai‘anga langá
‘I he Kāinga Ora, ‘oku mau langa hake ha me‘a ‘oku mahulu ange ia ‘i he ngaahi ‘apí pē, ‘oku mau langa hake ha ngaahi komiunitī. ‘I he lolotonga ní, ko e fefononga‘aki ‘i he ngaahi feitu‘u koló ‘a e tupu‘anga lahi taha ‘o hono tukuange atu ‘o e kāponí ki he ‘eá, ‘o ne tānaki atu ai ‘a e 37% ‘o e tu‘unga kāponi ‘oku tukuange atu ‘e ha ‘api angamaheni.
Neongo ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi pole lahi ‘i he kaha‘ú ‘i he liliu atu ko ia ki he founga fefononga‘aki ‘oku tu‘unga mā‘ulalo ange ai ‘a e kāponí, ‘oku hu‘u ‘a e tokanga ‘a e Kāinga Ora ki he me‘a ‘oku ala malava ‘i he ngaahi loto‘i me‘a ‘oku mau lava ‘o takiekiná; ko hono langa hake ha ngaahi komiunitī ‘oku nau taukave‘i ‘a e faingofua ‘o e lue lalo mo e a‘utaki atu ki he ngaahi nāunau fakamānakó, pea mo faka‘ai‘ai ‘a e founga fefononga‘aki fakatokolahí mo ha ngaahi founga fefononga‘aki kehe ange ‘i he taimi ‘oku ala malava aí.
‘Oku mau fakahoko ha founga tōmu‘a mo fakataki ki he leva‘i lelei ke tu‘uloá pea mo e ngaahi ola lelei ki he tu‘unga lelei ‘a e mo‘uí ‘aki ‘a ‘emau fa‘unga-ngāue fo‘ou ki he Ngaahi Ola ‘o ha Founga Fefononga‘aki ‘oku Tu‘uloá (Sustainable Transport Outcomes). ‘Oku fokotu‘u atu ‘i heni ha ngaahi ola fakataumu‘a-pau mahino ki he fefononga‘akí ‘i loto ‘i he ngaahi langa fakalakalaka mo e ngaahi komiunitī ‘a e Kāinga Ora, ‘o ‘i ai ha tokanga mālohi ki hono fakapapau‘i ‘oku malava lelei ke ‘i ai ha founga fefononga‘aki fakatokolahi longomo‘ui ma‘á e tokotaha kotoa pē.
- Ngaahi Ola ‘o ha Founga Fefononga‘aki ‘oku Tu‘uloá - Lea Faka-Pilitāniá [PDF, 3 MB]
- Ngaahi Ola ‘o ha Founga Fefononga‘aki ‘oku Tu‘uloá - Lea ‘a e Kakai Maulí [PDF, 2.9 MB]
Ongoongo tuku atu ‘i he mītiá
- Ko e liliu atu ki ha ngaahi me‘alele faka‘uhila, ko ‘emau fonongá ‘i he‘ene a‘u mai ki he taimi ní - 7 Mā‘asi 2022
‘Oku ‘i ai ‘a e tufakanga mo e fatongia ‘o e Kāinga Ora ke ne tokoni ‘i hono toe tō ‘a e vaotā ‘i he ngaahi feitu‘u ko kimautolu ‘a e ma‘u kelekele lahi taha ‘i aí. ‘Oku lahi faufaua mo mahu‘inga ‘a e ngaahi lelei ‘o e vaotaá, kau ki ai ‘a e:
- toe lelei ange ai ‘a e mo‘ui mo e tu‘unga lelei ‘a e mo‘ui ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá,
- faka‘āsili ange ‘a e ‘elito ‘o e kelekelé mo e ngaahi vaí,
- kapu ‘o fakama‘a ‘a e kāponí,
- holoki hifo ‘a e ngaahi fakatu‘utāmaki ‘oku ala hoko mei hono ‘uli‘i ‘o e ‘eá, kelekelé mo e vaí,
- poupou atu ki hono toe fakafokifoki ‘o e komiunitií mo e toe tu‘unga lelei ange ‘a e ngaahi fa‘ahinga kehekehe ‘o e me‘amo‘uí, pea mo e
- ta‘ota‘ofi ‘o e vevela fakafeitu‘u ‘i he feitu‘u koló.
‘E taumu‘a atu ‘a e Kāinga Ora ke fakapapau‘i ‘oku fakamu‘omu‘a ‘i he‘emau ngaahi tā palaní, langá, mo e ngaahi founga fakahoko ngāué, ‘a e ngaahi ola ki he vaotātaá, ‘o tānaki fakalahi atu ia ki he hoa ngāue mo e ngaahi kautaha, kau ma‘u kelekele mo e ngaahi kulupu fakakomiunitī kehé ke malava ‘o ma‘u ha ngaahi ola lelei ange ma‘á e ngaahi komiunitī fakalūkufua ‘oku mau ngāue aí.
‘I Mē 2023, na‘e tokoni ai ‘a e Kāinga Ora ki hono kamata‘i ‘o e Ngaahi Fakamatala Fakahinohino ki he Tō ‘Akaú - Ngaa Hau o Maangere; ko ha fengāue‘aki fakataha ia ‘i he vaha‘a ‘o e mana whenua, Mangere East Family Services, Uru Whakaaro mo e Kāinga Ora.
Lau ‘a e fakamatala fakahinohinó [PDF, 11 MB].
Ongoongo tuku atu ‘i he mītiá
- ‘Oku kamata ha ki‘i vaotā si‘isi‘i meí ha fu‘u tōtara lahi faufaua - 21 ‘Okatopa 2022
Tokanga‘i ‘o e ‘Ātakai ‘i he Loto Falé (Indoor Environment Monitoring)
‘I ha polokalama langa lahi mo fo‘ou pehe ni, mo ha tu‘utu‘uni ngāue ke tuku atu ha ngaahi ‘api lelei ange ki he ‘emau kau kasitomaá, kuo tukupā ai ‘a e Kāinga Ora ke fua ‘a e tu‘unga lelei ‘o e ni‘ihi ‘o ‘emau ngaahi ‘api fo‘oú hili hono langa mo nofo‘í.
‘I he ‘emau ngāue mo e kau kasitomā kuo nau loto ki aí, kuo mau kamata tānaki ai ha fakamatala, ‘okú ne tala mai ai ‘a e tu‘unga lelei ‘o e ngaahi ‘apí ‘o fakatatau ki he fakafiemālie hono ‘ea māfaná mo hono faka‘aonga‘i ‘o e ma‘u‘anga iví. ‘Oku mau fakataha‘i ‘a e fakamatala ko ‘ení mo hono savea‘i ‘a e lau ‘a e kau kasitomaá, ke mau ma‘u ai ha fakatātā kakato ‘o e tu‘unga fakafiemālie mo e lelei ‘o e ‘apí.
Ko hono tānaki ‘o e fakamatala ko ‘ení ko ha konga ia ‘o ‘emau tukupā ki hono hokohoko atu ‘o e fakaleleí, mo fakahoko ‘emau ngaahi kaveinga ki he tu‘uloá. ‘Okú ne tokoni‘i kimautolu ke mau ‘ilo‘i ai ‘a e ngaahi faingamālie ki he fakaleleí, pea te ne tākiekina ai ‘a e tu‘unga ki he ‘emau langa ‘i he kaha‘ú ke ‘inasi ai ‘a e kotoa ‘o e kau kasitomā ‘a e Kāinga Ora ‘i he ngaahi ‘api māfana, mātu‘u mo fakatupu mo‘ui lelei ‘oku ‘ikai fakamole hono fakamāfana‘í mo fakamokomoko‘í.
Kuo kamata ‘a e ‘uluaki ‘o e ngaahi fakatotolo '‘ahi‘ahí' ‘i Porirua, mo ha ngaahi palani ke fakalahi ‘a e polokalamá ki he kotoa ‘o e fonuá.
Ko ‘emau kautahá
Kuo ‘osi fakahoko ‘e he Kāinga Ora hano ‘uluaki fakatotolo‘i ke mahino ‘a ‘etau ngaahi founga tukuange kāponi lahi tahá. ‘I he fenāpasi mo e Polokalama ‘a e Pule‘angá ki hono Ta‘ofi ‘a e Mao Atu ‘a e Kāponí (Carbon Neutral Government Programme)(external link), te mau fua mo līpooti atu ‘a e tu‘unga ‘o e kāponí ‘oku tukuange atu mei he‘emau ngaahi fakahoko ngāué pea mo fakapapau‘i ‘oku ‘ikai ke mau tukuange atu ha kāponi ‘i he‘emau ngaahi ngāué ‘i he‘ene a‘u ki he 2025. ‘E kau ‘i heni ‘a hono faka‘uhila ‘o ‘emau ngaahi me‘alelé, fakamo‘oni‘i ‘a e tu‘unga faka‘aonga‘i ivi ‘a homau ngaahi ‘ōfisi lalahí, pea mo e tokanga taha ki he ngaahi founga fakahoko ngāué ke holoki hifo ‘a hono tukuange atu ‘o e kāponí.
Ka neongo iá, ki he Kāinga Orá, ‘oku mau ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai fu‘u lahi fēfē ‘a hono tukuange atu ‘o e kāponí ia ‘i he‘emau fakahoko ngāué ‘i hono fakahoa atu ki he ngaahi kāponi ‘oku tukuange mei he‘emau ngaahi ngāue langá, pea mo e ivi ‘oku faka‘aonga‘i ‘i he ‘emau ngaahi ‘apí ‘i he kotoa ‘o e taimi ‘o honau faka‘aonga‘í. ‘I he ‘uhinga ko ‘ení, te mau fakalahi atu ai ‘a e tu‘unga ‘o ‘emau līpooti atu ‘o e tukuange kāponí ‘oku hoko ‘i he‘emau ngaahi koloá mo e ngaahi nāunau ‘oku ngāue‘aki ki hono langa ‘o homau ngaahi ‘apí mo e ngaahi nāunau lalahi ‘oku kaunga ki aí, pea mo e ivi ‘oku fakafuofua‘i ‘oku faka‘aonga‘i ‘e he‘emau kau kasitomaá. ‘E fakahoko ‘i heni ha ngaahi fakalelei ‘i he founga ‘oku mau palani mo langa ai ‘a ‘emau ngaahi ‘apí ke fakapapau‘i ‘oku fakasi‘isi‘i ‘a e uesia ‘oku fakahoko ‘e he ‘emau ngaahi ngāue langá, pea mo fakalelei‘i ‘a e tu‘unga ‘o e iví ‘oku fakahaofi.
Ko homau faingamālie lelei taha ‘eni ke holoki hifo ai ‘a hono tukuange atu ‘o e kāponí pea mo fakavave‘i ‘a hono fakasi‘isi‘i ‘o e tukuange kāponí ‘o fakafou ‘i he‘emau ngaahi halanga hū koloá.
Ongoongo tuku atu ‘i he mītiá
- Ko e liliu atu ki ha ngaahi me‘alele faka‘uhila, ko ‘emau fonongá ‘i he‘ene a‘u mai ki he taimi ní - 7 Mā‘asi 2022
‘Oku ngalingali ke uesia lahi ‘a ‘emau kau kasitomaá mo ‘emau ngaahi ‘apí, ‘i he ngaahi feitu‘u ‘e ni‘ihi, ‘e he ngaahi me‘a ‘oku kamata‘i ‘e he feliliuaki ‘i he ‘eá.
Kuo mau fakahoko hano ‘uluaki fakafuofua‘i ‘o e tu‘unga lavea ngofuá ‘i he‘ene kaunga ki he faka‘au ke mā‘olunga ange ‘a e tahí pea mo e tu‘unga ‘o e ‘uhá ‘oku fekau‘aki mo e tāfeá. Kuo mau fakangāue‘i ‘a e NIWA ke nau vakai‘i ‘a ‘emau ngaahi polokalama ngāué mo ‘emau ngaahi ‘inivesi ‘oku palani ki he kaha‘ú ‘i hono fakahoa atu ki he ngaahi me‘a kuo ‘osi ‘ilo‘i ‘e ala fakatu‘utāmaki ‘i ha tāfea.
‘Oku mau lolotonga ‘i he kamakamata ‘o hono fa‘ufa‘u ha founga ngāue, tu‘utu‘uni ngāue, fa‘unga pule mo ha ngaahi tali fakaengāue ki he ngaahi me‘a ko ‘eni ‘oku ala fakatu‘utāmakí ke fakapapau‘i te mau lava ‘o fakahoko ha ngāue vave mo ola lelei ki ai.
Kāinga Ora climate statements 2024
The Climate Statements outline how we identify, assess and manage the risks and opportunities posed by climate change. They also include information about our greenhouse gas emissions.
Kuo fakafo‘ou ‘a e peesí: 17 ʻOkatopa 2024