1. Kamata‘angá
Fakakaukau ki ho‘o ngaahi taumu‘a taimi lōloá pea fokotu‘utu‘u mo ho‘o palani fakahaofi pa‘angá mo e patisetí.
Tau kamata ‘aki hono fakakaukau‘i pe ‘e fōtunga fēfē nai ‘a e ma‘u ‘apí kiate koe. Kuo taimi foki ke fokotu‘utu‘u ho‘o ngaaahi palani fakahaofi pa‘angá mo e patisetí.
‘E lava ke tokoni ha‘o fakakaukau‘i ho‘o ngaahi taumu‘a taimi lōloá ke ke mahino‘i ai ‘a e me‘a te ke fiema‘u ‘i ha ‘apí.
Ko ha ngaahi fehu‘i mahu‘inga ‘eni ‘e ni‘ihi ke tokoni atu ki ho‘o kamatá:
- Ko e hā ‘a e tu‘unga ‘okú ke sio te ke ‘i ai ‘i ha ta‘u ‘e 5 pe 10?
- ‘Okú ke kumi ki ha‘o ‘uluaki ‘api pe ko ho ‘api ma‘ú ia?
- Ko fē feitu‘u ‘okú ke fie nofo aí – ofi ki he loto koló pe ‘i ha feitu‘u pau?
- Te ke ngāue ‘i fē – ‘oku ke fie nofo ofi pē?
- Kapau ‘oku ‘i ai ha‘o fānau pe ‘amanaki ki ai ‘i he kaha‘ú, ko e hā ‘a e ngaahi feitu‘u fakaako (enrolment zones) ‘oku fiema‘u ke ke fakakaukau ki ai?
- ‘E nofo nai ha kau mēmipa kehe ‘o e fāmilí mo koe? Ko e hā ‘enau ngaahi fiema‘u?
- ‘Oku ke fakatau pē ma‘á u pe fakakaukau ke fakatau mo e fāmili? Kapau ‘okú ke fakatau mo ha ni‘ihi kehe, ‘oku nau mateuteu fakapa‘anga nai ke fakatau ‘api mo koe?
- ‘Okú ke fie ofi ki ho‘o marae mo e hapū? Te ke fie fakakau atu nai ‘a e fili ke langa ‘i he kelekele ‘o e iwi?
- Ko e hā ‘a e lahi ho‘o pa‘anga hū mai te ke lava ‘o fakamavahe‘i ki hono totongi hokohohoko ‘o e mōkisi?
- ‘Oku ‘i ai ha‘o ngaahi fakamole lalahi ‘oku fiema‘u ke ke fakakau ‘i ho‘o patiseti?
Te ke lava ‘o fa‘u mei heni ho‘o patisetí pea fokotu‘u mo ha taimi ki ai.
‘Oku mahu‘inga ke ‘i ai ha patiseti pau mo ha fakahaofi pa‘anga taumu‘a pau ‘i he taimi fakatau ‘apí – ki he tokolahi taha ‘o kitautolu, ko e fakatau lahi taha ia te tau fakahoko ‘i he lolotonga ‘etau mo‘uí.
Ko e kií ko hono fokotu‘utu‘u lelei ho‘o ngaahi me‘a fakapa‘angá, fokotu‘u ha palani fakahaofi pa‘anga pea muimui ofi ki ai.
Ko e Sorted.org.nz(external link) ko ha feitu‘u lelei ‘aupito ia ke kamata ai ‘aki ha fale‘i ta‘etotongi ki he patisetí, ngaahi mīsini tānaki (calculators) mo e ngaahi fakahinohinó. Te ke toe ma‘u foki mo ha ngaahi me‘angāue ke tokoni ki hono mapule‘i ‘o e mo‘uá pea mo mape‘i ai ho‘o ngaahi taumu‘a fakapa‘angá – meí he taimi nounoú ki he kotoa ‘o e mo‘uí.
‘I hono ngāue‘aki ‘a e mīsini tānaki ‘a e Sorted ki he mōkisí, te ke toe lava ai foki ‘o ma‘u ha fakafuofua ki hono totongi ‘o e nō ‘apí mo e totongi tupú.
‘Oku toe ma‘u atu foki ‘i he ngaahi apps fakapangikē ‘i he telefoni to‘oto‘o (banking mobile apps) lahi ha ngaahi sēvesi ki hono mapule‘i ‘o e pa‘angá mo e fakahaofi pa‘angá. Kapau kuo ke ‘osi faka‘aonga‘i ho‘o app fakapangikeé, vakai‘i ‘a e me‘a ‘oku ala ma‘u atú pe talanoa mo kinautolu ki he founga te nau lava ai ‘o tokoní.
Fale‘i – ma‘u atu ‘o e fakahinohino fakapa‘angá
‘Oku ‘oatu ‘e heMoneyTalks ha fale‘i ta‘etotongi mo fakapulipuli ‘i he telefoní, text, ‘īmeilí pe ‘initanetí ki he patisetí. Te nau toe lava foki ‘o fakafehokotaki koe mo e ngaahi sēvesi fale‘i fakapa‘anga mo e ngaahi kautaha komiunitī ‘i ho feitu‘ú ki ha tokoni lahi ange. Vakai ki he www.moneytalks.co.nz(external link) ke ma‘u ha fakamatala lahi ange.
Fale'i - ngaahi ako taʻetotongi ma'á e kakai Māori
Na‘á ke ‘ilo‘i nai ‘oku ‘i ai ha ngaahi ako ta‘etotongi ‘e lava ke tokoni kiate koe mo ho‘o whānau ‘i hono fa‘u ha palani ke a‘usia ai ho‘o ngaahi taumu‘a ki he fale nofo‘anga? Fa‘u ‘e he Te Puni Kōkiri mo e Commission for Financial Capability, ko e polokalama Sorted Kāinga Ora* ‘oku fakalele ia ‘e he kakai Māori, ma‘á e kakai Māori. Kuo fa‘u ‘a e polokalamá ke ne ‘oatu ki he kakai Māori ‘a e pōto‘i mo e tokoni ke nau a‘usia ai ‘enau ngaahi taumu‘a ki he fale nofo‘angá, ‘o fakafou ‘i he ngaahi polokalama ako fakauike nounou pē ‘e valu, tokoni ki hono fa‘u ‘o ha palani pea mo hono fakahoko ‘o e palani ko iá. Kumi ha fakamatala lahi ange fekau‘aki mo e Sorted Kāinga Ora(external link).
* Neongo ‘okú na hingoa tatau, ko e polokalama Kāinga Ora ‘oku ‘ikai fakalele, pe fekau‘aki ia mo e, ngāue ‘a e Kāinga Ora – Homes and Communities pe Sorted.org.nz.
‘I ho‘o ngāue ki ho‘o palani fakahaofi pa‘angá, te ke fiema‘u ke ke fakakau ‘i he patisetí ha ngaahi fakamole tā tu‘otaha hangē ko e:
- totongi ki he loeá pe loea ki he fakatau ‘apí (conveyancer)
- ngaahi sivi mo e lipooti ki he falé
- ngaahi lipooti LIM, ngaahi faile (files) ‘a e kōsilio fakakoló mo e ‘apí
- fakamahu‘inga‘i ‘o e ‘apí
- ngaahi fakamole ki he fetukutukú
- pa‘anga kuo haofaki ki ha fa‘ahinga fakamole ta‘e‘amanekina.
Ko ho‘o nofo pē ki ho ‘api fo‘oú, ‘e ‘i ai leva mo e ngaahi fakamole hokohoko ke totongi hangē ko e:
- totongi fakafoki ‘o e nō ‘apí
- malu‘i ki ho ‘apí mo e ngaahi nāunau ‘i lotó
- totongi hilifakí (totongi ki he ngaahi sēvesi ‘a e kōsilio fakakoló)
- ngaahi totongi faka‘api (utilities) hangē ko e vai, ‘uhila mo e ‘initaneti
- monomono mo e ngaahi fakaleleí
- totongi fakakautaha (body corporate) (kapau ‘oku fepikitaki ho ‘apí mo ha ‘api ‘a ha ni‘ihi kehe, hangē ko ha ‘apaatimeni pe feleti).
‘E lava ‘e ha timi lelei ‘o langa hake ho‘o ongo‘i paú mo fakafaingofua‘i ‘a e ngaahi sitepu fakatekinikale ki he fakatau ‘apí. ‘E tupulaki ho‘o timí ‘i ho‘o ngāue fakatatau ki he fakahinohino ko ‘ení, ka ko e tokotaha ‘eni te ke ala talanoa ki ai ‘i he konga ko ‘ení.
Ngaahi pangikeé mo e ngaahi kautaha noó - ‘E lava ke fakahinohino atu ‘e ho‘o pangikeé ha ngaahi founga kehekehe ‘o e ngaahi ‘akauni fakahaofi pa‘angá. Te nau toe lava foki ‘o ‘oatu ha fale‘i ki ha ngaahi founga ke fakalelei‘i ‘aki ho ngaahi faingamālie ke ma‘u atu ai ha nō. ‘E toe lava foki ke tokoni atu ha‘o talanoa mo ha ngaahi kautaha nō kehe fekau‘aki mo e ngaahi founga kehekehe te nau lava ai ‘o poupou‘i koé.
Tokotaha alea mōkisí (Mortgage broker) - ‘E lava ke tokoni atu ‘a e kau alea mōkisí ki hono kumi ‘a e ngaahi pangikē mo e ngaahi kautaha nō fe‘unga taha ki ho tūkungá. Te nau ma‘u ha fakatātā kakato ki ho tu‘unga fakapa‘angá pea alea mo e ngaahi pangikeé mo e ngaahi kautaha noó ‘o fakafofonga‘i koe. ‘Oku totongi ‘a e kau alea mōkisí ‘e he pangikē te ne tali ho‘o nō ‘apí. ‘Oku ‘ikai ha totongi kiate koe, neongo kapau ‘e ‘ikai tali ho‘o noó.
Fāmilí mo e kaungāme‘á - ‘E lava ke tokoni atu ho fāmilí mo e ngaahi kaungāme‘á ‘i ho‘o fononga ‘i he fakatau ‘apí ‘o fakafou ‘i he tokoni fakapa‘anga, ‘oatu ‘enau fakakaukaú, poupou‘i koe lolotonga ‘a e lalaka ‘i he fakataú pea mo fakafiefia‘i fakataha mo koe hili ho‘o fakatau ho ‘api fo‘oú.
Iwi - Kapau ‘okú ke lēsisita mo ho‘o iwi pe hapū, te nau ala tokoni‘i koe ‘i ho‘o fononga ki ho‘o fakatau ‘apí ‘aki ha ako, pa‘anga tokoni (grants), tokoni fakapa‘anga mo e pa‘anga ‘oku fakahaofi. ‘Oku mau fokotu‘u atu ke fakafehokotaki koe mo kinautolu ki ha fakamatala lahi ange. Kapau ‘oku ‘ikai ke ke fakapapau‘i ho‘o whakapapa, fakatotolo‘i ‘a e hisitōlia ho kāingá ‘i heni.(external link)
Fale‘i – ko hono ma‘u atu ‘o ha tokoni ‘i ho‘o lea fakafonuá
Kapau ‘oku ‘ikai ko ho‘o ‘uluaki lea fakafonuá ‘a e lea faka-Pilitāniá, ‘e ala lava ke ke ma‘u atu ha tokoni ta‘etotongi ki he liliu leá ‘o fakafou ‘i he Citizens Advice Bureau. Kumi ‘a e ‘ōfisi ‘i ho feitu‘ú ‘i he CAB.org.nz(external link).
Ko ha ngaahi fakafehokotaki ‘aonga eni ki he uepisaití ke tokoni atu ‘i he sitepu "Kamata‘angá."
- Lisi ke fakakakató – Kamata‘angá (Starting Out) [PDF, 148 KB]
- Citizens Advice Bureau(external link)
- MoneyTalks (external link)
- Te Kāhui Māngai(external link) – Tohi fakahinohino ki he ngaahi kautaha iwi mo e Maulí
- Te Puni Kōkiri(external link) – Ministry of Māori development
Ngaahi nāunau tokoni ‘a e Sorted:
- Sorted.org.nz(external link)
- Ngaahi me‘angāue ki he fa‘u patisetí(external link)
- Tohi palani ki he ngaahi taumu‘á(external link)
- Founga ki hono fakahaofi ho‘o pa‘angá(external link)
- Mīsini tānaki ki hono fika‘i ‘o e mōkisí(external link)
- Mīsini tānaki ki hono fika‘i ‘o e pa‘anga ke fakahaofí(external link)
Ngaahi nāunau tokoni ‘a e FMA:
Kuo fakafo‘ou ‘a e peesí: 12 Fēpueli 2024