2. Teuteú mo e tohi kolé
‘Ilo ki he lahi ‘o e pa‘anga te ke lava ‘o noó, tātānaki ho‘o pa‘anga tipōsití pea mahino‘i mo e founga ki he nō ‘apí.
Kimu‘a ke ke fakavave atu ki he kumi ‘apí, tau tomu‘a ako fekau‘aki mo e nō ‘api ‘oku tali kimu‘á, ‘ilo‘i ‘a e lahi ‘o e pa‘anga te ke noó pea mo vakai‘i ha ngaahi founga ke tātānaki ai ho‘o tipōsití.
Ki he tokolahi taha ‘o kitautolu, ko e mahu‘inga ‘oku tau totongi ki ha ‘api ‘oku kau ki ai ‘etau tipōsití mo ha nō mei ha pangikē pe kautaha nō kehe.
‘E fakahā atu ‘e ha pangikē pe kautaha noó ke ke ‘ilo‘i ‘a e lahi ho‘o tipōsiti ‘e fiema‘ú pea mo ha toe ngaahi makatu‘unga kehe ke fakakakato kimu‘a pea toki tali ‘a e noó.
‘E lava ke faingata‘a ange ‘a hono fili ‘e he ‘e he ngaahi pangikeé ‘a e tokotaha te nau tukuatu ha nō ‘api ki aí. ‘E lava ke mamafa ange ‘a e nō meí he ngaahi kautaha nō kehé. ‘E lava foki ke ‘i ai ‘enau ngaahi totongi makehe pea ‘ikai ha‘anau fokotu‘utu‘u ki ha pa‘anga ke toe fakafoki atu. ‘Oku fa‘a ‘oatu ‘eni ‘e he ngaahi pangikeé.
Ko e hā ‘a e faikehekehe ‘o e tali kimu‘á (pre-approval) mo e tali kakató (full approval)?
Ko e tali mo hono ngaahi makatu‘ungá (conditional approval) pe tali kimu‘á ‘okú ne fakalika atu ‘a e mahu‘inga te ke ala lava ‘o noó kapau ‘e fakakakato ‘e he fale nofo‘angá ‘a e ngaahi makatu‘unga pau ki he noó. ‘Okú ne ‘oatu kiate koe ha ngaahi mahu‘inga ke ke ongo‘i pau ai ‘i hono kumi ho ‘apí, ka ‘oku ‘ikai fakapapau‘i ia.
Ko e tali kakató ‘a e me‘a ‘e ‘oatu ‘e ho‘o pangikeé pe kautaha noó ‘i he taimi kuo ke ma‘u ai ha ‘api ‘okú ke loto ke fakatau pea kuo nau fakapapau‘i ‘okú ne fakakakato ‘enau ngaahi makatu‘unga ki he noó. ‘I he lahi taha ‘o e ngaahi keisí, ‘oku fakapapau‘i atu ‘i he tali kakató ‘a e mahu‘inga lahi taha te ke lava ‘o noó. Mei hení, te ke lava leva ‘o fokotu‘u atu ha‘o mahu‘inga pau ke fakatau‘aki ‘a e ‘apí pe tala mahu‘inga (bid) ‘aki ‘i ha fakatautuki.
Mahu‘inga!
Kapau ‘okú ke fie tala mahu‘inga ki ha ‘api ‘i he fakatautukí, te ke fiema‘u ke tali kakato kimu‘a ho‘o nō fakatau ‘apí. Talanoa ki heni mo ho‘o loeá mo e pangikeé pe kautaha noó ke fakapapau‘i ‘okú ke fakakakato kotoa ‘a e ngaahi fiema‘ú. Te ke ma‘u ha fakamatala lahi ange fekau‘aki mo e fakatau ‘i ha fakatautukí ‘i he Sitepu 4. Fakataú.
Ko e hā ‘a e lahi ‘o e mahu‘inga te ke lava ‘o nō?
Ko e lahi ‘o e pa‘anga ‘i he noó ‘oku fa‘a hoko ia ko e mahu‘inga fakakātoa ‘o e ‘apí ‘o to‘o mei ai ho‘o tipōsití (‘o a‘u ki he mahu‘inga lahi taha ‘o e pa‘anga ‘e nō atú). Hangē ko ‘ení, kapau te ke fakatau ha ‘api ‘oku $650,000 pea ‘i ai ha tipōsiti 20% ko e $130,000, ko ho‘o nō ‘apí ‘oku $520,000. Te ke fa‘a ala fanongo ‘oku ui eni ko e ‘loan-to-value ratio‘ (fakafehoanaki ‘o e noó ki he mahu‘ingá) pe LVR, pea ko e 20% ‘a e tipōsiti angamaheni ‘oku fa‘a fiema‘ú. Neongo eni, te ke lava ‘o ma‘u atu ha tipōsiti ma‘ulalo ange ki he mōkisí ‘o makatu‘unga ‘i he ‘atā atu ki aí mo e makatu‘unga ‘a ho‘o pangikeé pe kautaha noó. Talanoa ki ho‘o pangikeé, kautaha noó pe tokotaha alea‘i ‘o e mōkisí ke vakai‘i pe ko e hā ‘a e me‘a te nau ala tukuatu kiate koé.
Fale‘i - Ko hono ma‘u atu ‘o ha tokoni mo e Kāinga Ora First Home Loan (Fuofua Nō ki he Fakatau ‘Apí mo e Kāinga Ora)
‘E lava ke holoki ‘a e tipōsiti ‘oku fiema‘u ‘e he Kāinga Ora First Home Loan meí he 20% angamahení ki he 5% pē ma'á e kau fuofua fakatau ‘apí. ‘Ilo lahi ange pea vakai‘i ho‘o ‘atā ki aí First Home Loan (Nō ki ha Fuofua Fakatau ‘Api).
Fale‘i – Ma‘u atu ‘o ha fakapa‘angá mo e Kāinga Whenua Loan
Kuo fa‘u ‘a e Kāinga Whenua Loan (Polokalama Nō Kāinga Whenua) ke tokoni‘i ‘a e kumi ‘api ‘a e kakai Maulí pea to‘o mo e ni‘ihi ‘o e ngaahi fakafe‘ātungia ki hono ma‘u atu ‘o e fakapa‘angá. ‘E lava ke faka‘aonga‘i ia ki hono langa, fakatau pe fakahiki ki he kelekele ‘oku ma‘u fakatokolahi ‘e he kakai Maulí. ‘Ilo lahi ange ‘aki hano tukuhifo (download) ‘o e ki‘i tohi fekau‘aki mo e Kāinga Whenua Loan [PDF, 1.6 MB].
Ko e pa‘anga kuo fakahaofí ‘e lava ke ne fa‘u ‘a e konga lahi taha ‘o ho‘o tipōsití, ka ‘oku ‘i ai mo ha ngaahi founga kehe ke fakalahi ‘aki ho‘o pa‘anga kuo fakahaofí.
Ko hono ma‘u atu ‘o ha tokoni meí he fāmilí
‘Oku ‘i ai e taimi ‘e ni‘ihi ‘e lava ke tokoni‘i koe ‘e he fāmilí ki ho ‘uluaki ‘apí ‘aki ha ngaahi me‘a hangē ko ha ngaahi me‘a‘ofa, nō pe fakapapau‘i hono totongi ‘o e noó (guarantees). Kapau ‘oku tokoni‘i koe ‘e ha mēmipa ‘o e fāmilí, ‘oku fokotu‘u atu ke kumi ‘e he tokotaha kotoa pē ‘oku kaunga ki aí ha fale‘i fakalao tau‘atāina.
- Ngaahi pa‘anga me‘a‘ofá - Ko e taimi ‘eni ‘oku fie tokoni atu ai ha mēmipa ‘o e fāmilí ki ho‘o tipōsití ‘aki ha pa‘anga. ‘E fiema‘u ke fakapapau‘i ‘e ho‘o kautaha nō ‘apí ‘e ‘ikai fiema‘u ke toe totongi fakafoki ‘a e pa‘anga ko iá.
- Ngaahi pa‘anga na‘e noó (Borrowed funds) - Ko e ngaahi pa‘anga na‘e noó ko e taimi ia ‘oku ‘oatu ai ‘e ha taha ha pa‘anga ke tānaki atu ki ho‘o tipōsití pea ‘i ai mo ho‘o aleapau ke totongi fakafoki ia kiate kinautolu. ‘E lava ke hoko ‘eni ‘i he taimi kuo fakatau atu ai ‘a e ‘apí pe ko ha taimi ‘okú ke faingamālie fakapa‘anga ai ke totongi fakafoki ‘a e noó.
- Fakapapau‘i hono totongi ‘o e noó - Ko e taimi eni ‘oku faka‘aonga‘i ai ‘e ha taha (hangē ko ha mēmipa ‘o e fāmilí) ha ‘api ‘oku nau ma‘u ko ha malu‘i makehe ke fakapapau‘i ‘e totongi ho‘o noó. ‘Oku nau hoko ko ha tokotaha, ‘oku fatongia‘aki hano totongi ‘o ha konga pe kotoa ho‘o nō ‘apí kapau ‘e ‘ikai ke ke lava ‘o totongi ia (guarantor).
- Kaungā-nō - ‘Oku ‘i ai ha ngaahi pangikē mo ha ngaahi kautaha nō ‘e ni‘ihi ‘oku nau tali ‘a e kaungā-noó (pe nō fakatahá) ‘a ia te ke lava ai ‘o ma‘u atu ha nō ‘api ‘i hono tokoni‘i koe ‘e ha mēmipa ‘o e fāmilí. ‘Oku fa‘a ‘uhinga ‘eni ‘e lahi hake ‘a e noó ‘i he tahá. ‘E fiema‘u ke ke totongi fakatou‘osi ‘a e ongo noó, pea ‘e lava ke fatongia‘aki ‘e he tokotaha ‘oku mo kaungā-noó hono totongi fakafoki ‘o e noó kapau ‘oku ‘ikai ke ke lava ‘o fai ia.
Pa‘anga Tokoni ki he Kau Ma‘u ‘Api Nofo Totongí
Kapau ko ha kasitomā lolotonga koe ‘a e Kāinga Ora ‘i he fale nofo‘anga ki he kakai ‘oku mā‘ulalo ‘enau tu‘unga fakapa‘angá, te ke ala ma‘u atu ha pa‘anga tokoni ‘ofa (grant) ke fakatau ‘aki e ‘api ‘okú ke nofo aí. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi makatu‘unga ki ai pea ‘oku ‘ikai ‘atā kotoa atu ‘a e ngaahi ‘api ‘a e Kāinga Ora ke fakatau atu, ko ia ai ‘e lelei ke ‘uluaki vakai‘i mai ia kiate kimautolu. Lau ha fakamatala lahi ange ki he Pa‘anga Tokoni ki he Kau Ma‘u ‘Api Nofo Totongí.
Toho ‘a e pa‘anga KiwiSaver ki he fuofua fakatau ‘apí
‘I he taimi ‘okú ke fakatau ai ho ‘uluaki ‘apí, te ke ala toho ho‘o KiwiSaver ke fakakau atu ki ho‘o tipōsití. ‘E fiema‘u ke ke ‘osi fakahū pa‘anga ki ho‘o sino‘i pa‘anga KiwiSaver (pe polokalama fakahaofi pa‘anga kehe kuo fakangofuá) ‘o ‘ikai toe si‘i hifo he ta‘u ‘e 3. Manatu‘i, kuo pau ke nofo ‘a e $1,000 ‘i ho‘o sino‘i pa‘angá hili ho‘o tohó. Lau ha fakamatala lahi ange ki he Toho ‘a e pa‘anga KiwiSaver ki he fuofua fakatau ‘apí.
Fale‘i – ko hono faka‘aonga‘i ho‘o pa‘anga kuo fakahaofi ‘i ho‘o KiwiSaver
Fakapapau‘i ‘oku maau ho‘o pa‘anga ‘i he KiwiSaver kimu‘a pea to‘o ‘a e ngaahi makatu‘ungá meí he fakataú mo e aleapau fakataú pea mo fiema‘u ke ke totongi ‘a e tipōsití.
‘Ilo lahi ange ki he Ngaahi koloa ‘a e Kāinga Ora ki he ma‘u ‘apí.
Ko ‘ene kakato pē hono tātānaki ho‘o tipōsití, te ke lava leva ‘o tohi kole ki ha nō fakatau ‘api ke tali kimu‘a. ‘E fakahā atu ‘e ho‘o pangikeé pe kautaha noó ke ke ‘ilo‘i ‘a e lahi ‘o e pa‘anga te ke lava ‘o noó koe‘uhí ke ke lava ‘o kamata fekumi leva ki ha ‘api ‘aki ha ongo‘i pau.
Ko e me‘a ‘e ala ‘eke atu ‘e he ngaahi pangikeé mo e ngaahi kautaha noó
‘E vakai‘i ‘e he ngaahi pangikeé pe ngaahi kautaha noó kotoa ‘a ho‘o tu‘unga fakapa‘angá mo e hisitōliá fakalūkufua, ho ngaahi mo‘uá mo e ngaahi fatongiá pea mo ho‘o malava ko ia ke totongi fakafoki ha nō fakatau ‘api. Ko ha konga ‘o ‘eni, ‘e lava ke kole atu ke ke ‘omai ‘a e:
- ‘Ilo‘i‘angá - ‘E lava ke hoko ‘eni ko ho‘o Laiseni Faka‘uli Nu‘u Silá, paasipotí, pe tohita‘u, tohi fakamo‘oni ki ho‘o tangata‘i fonuá pe tohi fakamo‘oni nofo Nu‘u Silá.
- Tu‘asila lolotongá - ‘E lava ke hoko ‘eni ko ha tohi mo‘ua ‘uhila, tohi mo‘ua ki he totongi hilifakí (rates) pe tohi fakamatala pa‘anga fakapangikeé ki muí ni mai kuo fakatu‘asila atu kiate koe ‘i ho‘o tu‘asila lolotongá.
- Ko ho‘o tipōsití - ‘E malava pē ko ha fakamatala pa‘anga ‘a e pangikeé pe fakamatala ki he palanisi ‘o ho‘o pa‘anga kuo fakahaofí ‘oku ‘asi ai ‘a e tipōsiti fakakātoa ‘okú ke ma‘ú pea kau kotoa ki ai ‘a e pa‘anga kuo fakahaofí, ngaahi toho pa‘angá, ngaahi pa‘anga tokoni ‘ofá mo e ngaahi me‘a‘ofá.
- Ko ho‘o pa‘anga hū maí - ‘E lava ke hoko ‘eni ko ho‘o lau‘i vahe (payslips) fakamuimui tahá (hangē ko ‘ení, ko e pa‘anga hū mai ‘i he māhina ‘e 3 fakamuimui tahá). Kapau ‘okú ke ngāue pē kiate koe (self-employed), ‘e kole atu ke ke ‘omai ha fakamatala fakamā‘opo‘opo ‘o e pa‘anga hū maí meí he Inland Revenue pe ko ha tatau ‘o ho‘o ngaahi fakamatala pa‘anga fakamuimui tahá meí ha tokotaha tauhi tohi (accountant).
‘Ilo lahi ange ki he ngaahi fakamatala pa‘angá pe founga ke ma‘u atu ai ha fakamatala fakamā‘opo‘opo ‘o e pa‘anga hū maí ‘i he ird.govt.nz(external link).
- Hisitōlia fakapangikeé pe fakamo‘uá (credit) - ‘Oku fa‘a hoko ‘eni ko ho‘o ngaahi fakamatala fakapangikeé ‘i ha vaha‘a taimi pau (hangē ko ‘ení, māhina ‘e 3-6).
- Ko ho ngaahi mo‘uá mo e ngaahi pa‘anga hū ki tu‘á - ‘E lava ke kau heni ‘a e ngaahi fakamatala ki he ngaahi fakamole ‘oku toutou hokó hangē ko e totongi malu‘í, kaati fakamo‘uá (credit cards), palanisi ‘o ha ngaahi nō kehe mo e ngaahi fakatau fakamo‘uá (hire purchases).
Mahu‘inga!
‘Oku fa‘a ‘osi ‘a e taimi ke faka‘aonga‘i ai ho‘o nō kuo tali kimu‘á hili ha vaha‘a taimi pau, ko ia ai, fakapapau‘i ‘oku kei ‘aonga ia kimu‘a pea ke toki fokotu‘u ha mahu‘inga fakapa‘anga ke fakatau ha ‘apí. Kapau ‘oku liliu ‘a e tūkunga ‘okú ke ‘i aí pe kuo te‘eki ke ma‘u ha taimi fe‘unga ke ma‘u ai ‘a e ‘api totonú, te ke lava ‘o kole ki ho‘o pangikeé pe kautaha noó ke fakafo‘ou ho‘o nō kuo tali kimu‘á telia na‘a ‘osi hono ‘aongá.
Founga fakalakalaka (progressive) ki he ma‘u ‘apí
Ko e Founga Fakalakalaka ki he Ma‘u ‘Apí (Progressive Home Ownership - PHO) ko ha polokalama ia ‘a e pule‘angá ‘oku fakataumu‘a ke tokoni‘i ‘a e kakai ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha‘anau pa‘anga fe‘unga ke fakatau ha ‘api ‘i he tūkunga lolotonga ‘o e māketi fakatau ‘apí.
Te ke ala ‘atā atu ki he founga nofo totongi-ke-fakataú (rent-to-buy), kaungā ma‘u ‘apí (shared ownership) pe ‘api lisí (leasehold) ‘i he malumalu ‘o ha taha ‘o e ngaahi polokalama lahi ‘a e PHO.
‘Oku tokanga‘i ‘a e ngaahi polokalama ko ‘ení ‘e ha ngaahi kautaha fakahoko ngāue kuo fakangofua hangē ko e Habitat for Humanity New Zealand(external link) mo e Housing Foundation(external link) mo ha ngaahi kautaha kehe.
Ki ha lisi kakato ‘o e ngaahi kautaha fakahoko ngāue PHO kuo fakangofuá mo e ngaahi makatu‘unga ki he ‘atā atu ki aí, vakai ki he Ministry of Housing and Urban Development (Potungāue ki he Nofo‘angá mo e Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u ‘i Koló).(external link)
Ko e Whenua Māori Service
‘Oku ‘oatu ‘e he Tupu.nz ‘a e The Whenua Māori Service ke tokoni ki he ngaahi faka‘amu ‘a e ngaahi fāmilí ki he kelekele ‘o e kakai Māori (Māori-owned freehold land). ‘Oku tokoni ‘enau kau fale‘í ‘i hono fakafehokotaki, fakatupulaki mo faka‘aonga‘i ho‘o whenua (kelekelé), ‘o ‘oatu ‘a e tokoni ke a‘usia ho‘o ngaahi taumu‘á ‘i ha fa‘ahinga konga pē ‘o ho‘o fonongá. Kapau ‘okú ke ma‘u pe kaungā ma‘u ha kelekele ‘a e kakai Māori, te ke lava ‘o ma‘u atu ha fakamatala lahi ange ‘i heni(external link).
Kuo taimi ke fakatokolahi ho‘o timí ‘aki ha mēmipa ‘e taha pe ua.
Loeá pe loea fakatau ‘apí (conveyancer) – ‘E lava ke tokoni atu ha loea pe loea fakatau ‘apí ki he ngāue fakalao ki he fakatau ‘apí. Te nau ‘oatu ha fale‘i mahu‘inga fekau‘aki mo e ngaahi founga ke ke fili mei aí. ‘Oku nau toe tokanga‘i foki hono fetongi ‘o e ma‘u ‘apí pe kelekelé meí he tokotaha ‘oku ‘a‘aná ki ha tokotaha kehe.
Te ke lava ‘o ma‘u ha lisi ‘o e kau loea mo e kau loea fakatau ‘api ‘i ho feitu‘ú ‘i he propertylawyers.org.nz(external link) pe nzsconveyancing.co.nz(external link).
Kautaha malu‘í pe tokotaha alea‘i ‘o e malu‘í: - ‘E lava ke fiema‘u ‘a e malu‘i ‘apí ki ho‘o nō ‘apí, ko ia ai ‘e lelei ke tomu‘a fakakaukau‘i ‘a e ngaahi founga ke fili mei aí. Te ke lava ‘o ma‘u atu ha fakamatala ‘aonga fekau‘aki mo e malu‘i ‘apí ‘i he sorted.org.nz(external link).
Mahu‘inga!
‘Oku taau fakatou‘osi ‘a e kau loeá mo e kau loea fakatau ‘apí ke tokoni ‘i he ngaahi ngāue ki he fakatau ‘apí. Neongo eni, ko e kau loea fakatau ‘apí ‘oku nau nofo taha pē ki he ngāue fekau‘aki mo e fakatau ‘apí. ‘I he taimi ‘okú ke fili ai ha loea pe loea fakatau ‘apí, ‘e lelei ke ma‘u atu ha fakafuofua ki he fakamole ki he ‘enau ngaahi sēvesí. ‘Oku tokoni ‘eni ke ke faka‘ehi‘ehi ai meí he ngaahi tohi mo‘ua na‘e ‘ikai palani‘í.
Ko ha ngaahi fakafehokotaki ‘aonga eni ki he uepisaití ke tokoni atu ‘i he sitepu ki he "Teuteú mo e tohi kolé."
- Lisi ke fakakakato – Teuteú mo e tohi kolé [PDF, 148 KB]
- Tupu.nz(external link) – Ko e Whenua Māori Service
Ngaahi koloa fakapa‘anga ke tokoni‘i koe ‘i he fakatau ‘apí:
- First Home Loan (Nō ki ha Fuofua Fakatau ‘Api)
- Nō Kāinga Whenua
- Toho ‘a e pa‘anga KiwiSaver ki he fuofua fakatau ‘apí
- Pa‘anga tokoni ki he kau nofo totongí ke nau ma‘u ‘a e ‘apí
Ngaahi nāunau ‘a e Sorted ke tokoni‘i koe ‘i ho‘o tipōsití mo e fakahaofi pa‘angá:
- Sorted.org.nz(external link)
- Ngaahi me‘angāue ki he fa‘u patisetí(external link)
- ‘Ilo ki he lahi ‘o e mōkisi te ke lava ‘o ma‘u atú(external link)
- Tohi palani ki he ngaahi taumu‘á(external link)
- Founga ke fakahaofi ai ha pa‘anga ki ha tipōsiti(external link)
- Founga ki hono fakahaofi ho‘o pa‘angá(external link)
- Mīsini tānaki ki hono fika‘i ‘o e mōkisí(external link)
- Mīsini tānaki ki hono fika‘i ‘o e pa‘anga ke fakahaofí(external link)
Ngaahi feitu‘u ke kumi ai ha loea pe loea fakatau ‘api:
IRD:
Kuo fakafo‘ou ‘a e peesí: 12 Fēpueli 2024