Hisitōlia ‘o e Ngaahi Fale ‘a e Pule‘angá

Kamakamata mai ‘a e langa fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá

‘I he 1905 na‘e paasi ai ‘e he Palēmiá Richard Seddon ‘a e Workers Dwellings Act (Lao ki he Ngaahi Nofo‘anga ma‘á e Kau Ngāué) pea na‘e langa leva ai ‘a e ngaahi fuofua fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ma‘á e kau ngāue ‘i he loto kolo lahí ke nau nofo totongi ai. Na‘e fakakaukau ‘a Seddon ‘e ma‘u ange ‘e he kakai ‘o Nu‘u Silá ha tu‘unga ‘o e mo‘uí ‘oku mā‘olunga ange kapau ‘e fetongi ‘e he pule‘angá ‘a e kau lenilooti ‘mānumanú‘. Na‘e langa ‘a e ngaahi ‘api ‘e laui ngeau ka na‘e fu‘u mā‘olunga ‘a e totongi nofó ia ki he tokolahi pea ko ia ai na‘e tāmate‘i ai ‘a e polokalamá ‘i he 1919.

Ngaahi fale ‘i he malumalu ‘o e Workers‘ Dwelling Act(external link).

Ngaahi tūkui kolo fo‘ou

Na‘e hoko ‘a e tupulaki ‘a e fiema‘u fale nofo‘angá hili ‘a e Tau Lahi I ke fokotu‘u ai ‘e he Railways Department (Potungāue ki he Ngaahi Halanga Lēlué) ha fale fa‘u‘anga koloa ‘i Frankton, Hamilton, ke langa ha ngaahi fale nofo‘anga meí he papa meí he feitu‘ú ni na‘e ‘osi tutu‘u ‘o langa fakakonga (pre-cut) ‘o teuteu ke langa. Na‘e langa ai ha ngaahi tūkui kolo kakato ‘o ha ngaahi fale ‘a e kautaha lēlué (railway cottages) ‘i Frankton mo Moera, ‘i Lower Hutt. Na‘e tu‘u ‘a e polokalamá ‘i he taimi na‘e tu‘utu‘uni ai ‘e he Pule‘angá ‘e lava ‘e he ngaahi kautaha taautahá ia ‘o langa ‘a e ngaahi falé ‘i ha tu‘unga na‘e si‘isi‘i ange ai ‘a e fakamolé.

Na‘e hoko ‘a e faka‘atu‘i ‘a e nō langa ‘a e pule‘angá ‘i he 1920 tupú – na‘e lava ‘e he kau ngāué ‘o nō ‘o a‘u hake ki he 95% ‘o e fakamole ki ha fale – ke tupu mei ai ha mahiki hake ‘a e langá ‘i he ngaahi koló. Na‘e holo hifo ‘eni ‘i he taimi ‘o e Great Depression (Tō Lalo Fuoloa ‘a e Tu‘unga Faka‘ekonōmiká) ‘o e ngaahi ta‘u 1930 tupu.

1935

Na‘e faka‘amu ‘a e fuofua Pule‘anga Leipa na‘e tataki ‘e Michael Joseph Savage, ke fakafaingamālie‘i ha ngaahi ‘api mo ‘oatu ha tu‘unga malu ma‘á e kakai na‘e mole ‘a ‘enau ngāué hili ‘a e Tō Lalo Faka‘ekonōmiká (Depression). Na‘a nau tuku atu ha ngaahi nō pa‘anga ki hono fakatau ‘o ha ngaahi ‘api fakataautaha mo langa ha ngaahi fale nofo‘anga ma‘á e kakaí ke nau nofo totongi ai. Na‘e langa ‘a e fale nofo‘anga fika 5,000 ‘a e pule‘angá ‘i he ta‘u 1939. Na‘e tā ‘e he kau mataotao ‘i he langá (architects) ‘a e ngaahi palani kehekehe ‘e 400, pea na‘e ‘ikai ‘i ai ha ongo ‘api ‘e ua ai na‘e tatau.

Hili ‘a e taú

Hili ‘a e Tau Lahi II, ko e fale ‘a e pule‘angá ‘e 10,000 na‘e langa ‘e he Pule‘angá. Na‘e fokotu‘utu‘u atu ai ‘a e ngaahi tūkui kolo kakato, langa mo e ngaahi falekoloa mo e ngaahi nāunau fakamānako pea tō ‘akau mo fakasanisani ‘a e ngaahi feitu‘u ‘atā ‘i tu‘á.

Na‘e hoko ‘a e nounou ‘i he ngaahi nāunaú ke hū mai ai ‘e he Pule‘angá mei tu‘apule‘anga ha ngaahi fale na‘e ‘osi langa fakakonga ‘e 500 mei Austria. Na‘a nau toe fokotu‘u foki ha polokalama ‘langa fakakulupu‘, ‘o nau malu‘i ai ha ngaahi fale fo‘ou na‘e langa ki he ngaahi palani fale ‘a e pule‘angá. Ko hono olá ko ha ngaahi ‘otu fale faka-feleti na‘e langa meí he nāunau ma‘ama‘a ange hangē ko e fibrolite, ‘a ia na‘e ‘ikai sai ki hono ‘aofia ‘o e nofó (privacy).

‘I he ngaahi konga kimu‘a ‘o e 1950 tupú, na‘e fakangofua ai ‘e he Pule‘anga ‘a e Paati National ‘a hono fakatau ‘e he kau nofó ‘a honau ngaahi ‘apí, tuku atu ha ngaahi nō ‘a e pule‘angá, pea mo totongi fakakonga ‘a e fakamole ‘a e tafa‘aki fakaengāue ki he langá ke holoki hifo ‘a e tu‘unga totongi ki he fakatau ‘apí. Na‘e langa ha ngaahi fale ‘o toe pupupupu ange ai ‘a e nofó, ‘o tupu ai ha ngaahi feitu‘u tu‘u‘anga fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ‘i he faka-tonga ‘o ‘Okalaní mo Porirua, ki he faka-tokelau ‘o Uelingatoní.

‘Otu Feleti ‘i he Dixon Street, Uelingatoni(external link).

1970 tupú - 2000 tupú

Na‘e fokotu‘u ‘a e Housing Corporation ‘i he ta‘u 1974 hili ha faka‘eke‘eke fekau‘aki mo e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá. Na‘e fakahoko ‘e he Corporation ‘a ‘ene ngaahi langá ‘i he ngaahi feitu‘u loto kolo lahí pea nau langa ai ha ngaahi fa‘ahinga ‘api nofo‘anga kehekehe, hangē ko e ngaahi fale piki-ua pe lahi ange ‘o kaungā faka‘aonga‘i ha ngaahi feitu‘u fakatokolahi (cluster housing).

Na‘e fakatau atu ‘e he Pule‘anga National ‘a e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ‘i he 1990 tupú kae kei tauhi pē ha polokalama langa fale nofo‘anga si‘isi‘i ange ‘a e pule‘angá. Ko e kakai pē na‘a nau ma‘u penefití na‘e lava ke nau nofo totongi ‘i ha ‘api nofo‘anga ‘a e pule‘angá, ‘i he tu‘unga totongi kakato ‘a e māketí, ‘o toki tānaki atu ki ai ha totongi nofo fakakonga ‘o fou ‘i he fa‘unga ma‘u‘anga penefití. Na‘e fakafoki ‘e he Leipá ‘a e nofo totongi fakatatau ki he tu‘unga pa‘anga hū maí ‘i he ta‘u 1999, ‘a ia na‘e totongi ai ‘e he kau nofo na‘e ‘atā atu ki aí ha tu‘unga totongi nofo na‘e ‘ikai toe laka hake ‘i he pēseti ‘e 25 ‘o ‘enau pa‘anga hū maí.

Ko e tu‘unga fakamuimui taha ‘i he tukufakaholo mai ‘o e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ko e Housing New Zealand Corporation, ‘a ia na‘e fokotu‘u ‘i he 2001.

2018-19

‘I he 2018, na‘e fakahā ai ‘e he Pule‘angá ‘a hono fokotu‘u ‘o e potungāue fo‘ou – Ministry of Housing Urban Development (Potungāue ki he Ngaahi Fale Nofo‘angá mo e Langa Fakalakalaka ‘i he Feitu‘u ‘i Koló pe MHUD), ‘o ‘i ai ‘a e ngaahi konga meí he MBIE, Fale Pa‘anga mo e MSD.

‘I he ta‘u hono hokó, na‘e fakatahataha‘i ai ‘a e Housing New Zealand Corporation, HLC mo e Kiwibuild ‘o nau hoko ko e Housing and Urban Development Authority, Kāinga Ora — Homes and Communities (Kāinga Ora).

‘Oku ma‘u ‘e he Kāinga Ora mo e Ministry of Housing and Urban Development ha ngaahi ngafa fepoupouaki ki he fale nofo‘angá mo e langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló. ‘Oku fatongia‘aki ‘e he Potungāué ‘a e lakanga fakataki ‘i he fale nofo‘angá mo e fa‘unga ngāue ki he langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló, tu‘utu‘uni ngāué, muimui‘i ‘o e fakahoko ngāué mo hono fale‘i ‘o e Pule‘angá ‘i he hu‘unga ‘o e founga kuo palani‘í. ‘Oku tokanga taha ‘a e Kāinga Ora ki hono fakaai atu ‘o e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ma‘á e kakaí, fakafaingamālie‘i atu ha ngaahi tokoni fakapa‘anga ki he ngaahi ‘apí, kamata‘i pe fakahoko ha langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u koló ‘iate ia pē pe ma‘á ha ni‘ihi kehe, pea mo hono fakahoko atu ‘o e ngaahi kongokonga ‘o e Polokalama Langa ‘a e Pule‘angá.