Ko ‘emau tauhi‘anga lēkootí - Vakai fakalūkufuá
‘Oku tauhi ‘e he Archives New Zealand (Tauhi‘anga Lēkooti Fakafonua ‘a Nu‘u Silá) ha ngaahi lēkooti ‘e laui afe ‘oku felāve‘i mo e ngaahi tapa kehekehe ‘o e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá, kau ki ai ‘a e ngaahi lēkooti ‘oku felāve‘i mo e ngaahi fale na‘e ma‘u ‘e he pule‘angá ‘i he kuohilí.
Te ke lava ‘o ma‘u ‘a e ngaahi lēkootí ni ‘o fou ‘i he‘enau uepisaití, ko e Archway(external link).
Kuo pule‘i ‘a e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ‘e ha ngaahi va‘a ngāue kehekehe ‘i he ngaahi ta‘u kuo hilí, pea ‘oku hā ‘eni meí he ngaahi lēkootí. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi nāunau meí he Tafa‘aki ki he Fale Nofo‘angá ‘a e Potungāue Ngāué, ko e Kautaha Nō ‘a e Pule‘angá Ki He Ngaahi Langá, Kautaha Lahi ‘a Nu‘u Sila Ki he Ngaahi Fale Nofo‘angá pe mo e Kautaha Fale ‘a Nu‘u Silá.
Na‘e ma‘u foki ‘e he ngaahi kautaha kehe ‘o hangē ko e Potungāue Polisí, Akó, Ngaahi Ngāue ‘a e Kakai Maulí, Pōsiti ‘Ōfisí, Pilīsoné mo e ni‘ihi kehe ha ngaahi fale nofo‘anga ‘a ia na‘e pule‘i kinautolu ‘i he ngaahi taimi ‘e ni‘ihi ‘e he ngaahi Kautaha Fale kehekehe ‘a Nu‘u Silá.
Kapau te ke ma‘u ha me‘a ‘okú ke fie faka‘aonga‘i, fetu‘utaki ki he Archives New Zealand(external link).
‘Oku ‘i ai foki mo ‘emau ngaahi lēkooti ‘oku kumi ‘e he kakai ‘oku nau fie ‘ilo fekau‘aki mo ha ngaahi ‘api tu‘upau.
‘Oku kau ‘i he ngaahi lēkooti ‘oku tauhí ha ngaahi palani langa fale mo e ngaahi palani ki he fakatafenga vaí pea mo ha ngaahi tā. ‘Oku fa‘a ‘aonga atu ‘a e fakamatalá ni ki he ngaahi kōsilio fakakoló, kau ma‘u ‘apí pea mo e kau ngāue ki hono fakalelei‘i ‘o e ngaahi ‘apí. Ko e ngaahi palani ko ‘ení ‘oku lahilahi tauhi ‘i he founga kaati tā (microfiche aperture cards), neongo ‘oku ma‘u atu mo ha ngaahi palani ‘osi paaki ‘e ni‘ihi.
Ko e ni‘ihi ‘o e ngaahi palani langa ‘i he microfiche, pea mo ha ngaahi palani ‘e ni‘ihi si‘i ki he fakatafenga vaí, kuo ‘osi hiki tatau faka‘ilekitulōnika (scanned) kinautolu pea ‘oku ma‘u atu ia ‘i he founga faka‘ilekitulōniká ‘i hano kole, ‘o ‘ikai ha totongi ki ai. Kuo te‘eki ai ke hiki tatau faka‘ilekitulōnika ha ngaahi palani na‘e ‘osi paaki.
‘Oku ‘ikai ke malava ma‘u pē ke ma‘u ‘a e palani ia na‘e ngāue‘aki ki ha ‘api tu‘upau. Ke tokoni mai ke mau tokonia koé, lau ‘a e fakamatala ‘i laló kimu‘a peá ke toki fetu‘utaki mai kiate kimautolu fekau‘aki mo ha ‘api.
Ngaahi vaha‘a taimi ‘oku kapu ‘e he ngaahi palaní
‘Oku mau tauhi ‘a e ngaahi palani microfiche ‘oku ‘i he vaha‘a ‘o e 20,000 mo e 30,000. ‘Oku kau ‘i he ngaahi lēkooti microfiche ‘a e ngaahi palani ‘o e ngaahi fale na‘e langa ‘i he vaha‘a ‘o e 1937 mo e 1987. Ko e konga lahi taha ‘o e ngaahi palaní ‘oku fekau‘aki atu ia ki ha ngaahi ‘api si‘i pē, neongo ‘i he ngaahi keisi ‘e ni‘ihi ‘oku lava ke ngāue‘aki ha palani tatau ‘i he ngaahi feitu‘u kehekehe ‘i he kotoa ‘o e fonuá:
- kuo faka‘aonga‘i ha ngaahi palani ‘e 6 ‘o laka hake ‘i he tu‘o 100
- ngaahi palani ‘e 10 ‘o laka hake ‘i he tu‘o 80
- ngaahi palani ‘e 80 ‘o laka hake ‘i he tu‘o 40
- ka ko e ngaahi palani ‘e 6,200 kuo faka‘aonga‘i ia ‘i he taimi na‘e si‘i hifo ‘i he tu‘o 10.
‘Oku ‘ikai tauhi ‘i he microfiche ia ha ngaahi palani ki ha ngaahi fale nofo‘anga na‘e langa hili ‘a e ta‘u 1987.
‘Oku lava nai ke ke talamai pe na‘e langa fakakū ‘a hoku fale?
‘I he ngaahi taimi lahi, ‘oku mau lava ‘o fakahā atu ‘a e ta‘u na‘e langa ai ha fale. ‘I ha ngaahi taimi kehe, te mau lava ‘o fakahā atu ‘a e ‘aho na‘e lēkooti ai ha fale ‘i he‘emau ngaahi palaní, kae ‘ikai ke mau lava ‘o ‘oatu ‘a e fakamatala totonu ki he ‘aho na‘e langa aí.
‘Oku mou ma‘u ha ngaahi lēkooti ‘o e ngāue monomono ki hoku fale?
‘I he fakalūkufuá, ‘oku ‘ikai tauhi ‘a e ngaahi lēkooti ia ki he ngaahi ngāue monomonó ‘o laka hake ‘i he ta‘u ‘e fitú. ‘Oku ngalingali ‘e ‘ikai te mau ma‘u ‘e kimautolu ha fakamatala ‘e ‘aonga atu kiate koe.
Lōloa ‘o e vaha‘a taimi ke toki ma‘u atu ai ha palani
Kapau ‘oku lava ‘o ma‘u ‘a e palaní ki ha ‘api, pea kuo ‘osi hiki tatau faka‘ilekitulōnika ia, ‘e lava ke ‘īmeili‘i atu ‘eni ia kiate koe ‘o ‘ikai ha toe tatali.
Kapau na‘e te‘eki ai ke hiki tatau faka‘ilekitulōnika ‘a e palaní ka ‘oku lava ‘o ‘ilo mo ma‘u faingofua ia, ‘e lava ke hiki tatau faka‘ilekitulōnika pea ‘īmeili‘i atu, pe ko hano paaki ‘eni ‘o lī atu ‘i he meilí, ‘i loto ‘i ha ngaahi laui ‘aho.
‘Oku tauhi ‘a e ngaahi palani ‘oku tauhi ‘i he microfiche ‘i ha ngaahi ‘ōfisi kehekehe pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ‘e lava ke ‘ilo‘i ia meí ha ngaahi kaati fakafa‘ahinga (indexes) ‘oku tauhi ‘i he ngaahi ‘ōfisi ko iá. ‘I ha ngaahi taimi kehe ange, ‘e ala fiema‘u ha taimi ke ‘ilo‘i ai ‘a e palani na‘e ngāue‘akí, pe kumi ha tatau ‘o e palani ‘oku kaunga ki aí ke hiki tatau faka‘ilekitulōnika. ‘I he ngaahi taimi peheé, ‘oku lelei taha ke fakafaingamālie‘i ha ngaahi laui uike ke toki ‘oatu ai ‘a e palaní. Ko e ngaahi palani ko ia ‘oku tauhi ‘i ha tatau pepá ‘e ala lōloa ange ia kae toki ‘oatu.
Ngaahi vāhenga ‘oku mau tauhi ‘a ‘enau ngaahi palaní
‘Oku tauhi ‘a e ngaahi palani ki he ngaahi vāhenga kotoa pē ‘i Nu‘u Silá. Ka neongo iá, ‘oku si‘isi‘i pē ‘a e ngaahi fakamatala ki he ngaahi ‘api ‘i:
- he feitu‘u Manawatu,
- Taranaki,
- Waikato pea
- mo e Bay of Plenty.
‘I he ngaahi vāhenga ko iá, ‘oku ‘ikai fa‘a malava ia ke ‘ilo‘i ‘a e ngaahi palani na‘e ngāue‘akí.
‘Oku tatau pē ‘a hoku falé mo e ngaahi fale kehe ‘i he hala tatau - ‘e tokoni nai ‘eni ki hono ‘ilo‘i ‘o e palani?
Neongo ‘e ala hā tatau ‘a e ngaahi falé ‘i he sio atu mei tu‘á, ‘oku ngalingali ‘e ‘i ai ha ngaahi faikehekehe iiki kae mahu‘inga ‘i honau langá. ‘Oku hāhāmolofia ke ngāue tu‘olahi ‘aki ‘a e palani tatau ‘i he hala tatau. ‘I he ngaahi tūkunga peheé, ‘e ‘ikai ke mau ‘oatu ‘a e palaní telia na‘a hoko ha mo‘ua fakalao ‘i hano ‘oatu ‘o ha fakamatala hala.
Fakamatala ‘oku fiema‘u ke ke ‘omai ke ma‘u atu ai ha palani
Ko e angamahení ko e me‘a pē ‘oku mau fiema‘ú ko e tu‘asila ‘o e ‘apí. ‘I he ngaahi taimi ‘oku faingata‘a ai ke ‘ilo‘i ha palani, ‘e ala tokoni ha fakamatala ki he ngaahi palani fakatafenga vaí ‘oku tauhi ‘e he kōsilio fakakoló. ‘I he taimi ‘oku tauhi ai ‘e kōsilió ha palani fakatafenga vai, ‘e ala ‘i ai ha fika fakafekau‘aki (reference) ai ki he palaní ‘i loto pe ‘i he ve‘e palani ‘o e fale ‘i he palani fakatafenga vaí. Te mau ala lava ke ngāue‘aki ‘a e fika ko ‘ení ke tokoni ki hono kumi ‘o e fakamatalá ‘i he taimi ‘oku ‘ikai ke mau ma‘u ai ha lēkooti pē ‘a kimautolu ki he ‘apí.
‘E ala tupu ha palopalema kapau kuo liliu ‘a e hingoa ‘o e halá, pe kuo toe fakafikefika fo‘ou ‘a e ngaahi ‘apí. Neongo ‘oku fa‘a malava pē ‘a hono solova ‘ení, ‘e ala fiema‘u ha taimi lahi ange ke fakahoko ‘a e ngaahi fekumi ‘oku kaunga ki aí. Kapau ‘okú ke ‘ilo ki ha ngaahi liliu pehē ni, kātaki ‘o fakahā mai ‘eni kiate kimautolu ‘i he taimi te ke kole ai ‘a e palaní.
‘Oku talamai ‘e he kōsilió na‘e ‘ikai ha ngofua langa (permit) ia ki he falé - ko e hā ‘a e ‘uhinga ki ai?
‘I he ta‘u 1991 na‘e kamata ngāue‘aki ai ‘a e Lao ki he Langá (Building Act), ‘a ia na‘e fakatahataha‘i mai ai ha ngaahi kongokonga lao lalahi ki he feitu‘u pē ‘e taha. ‘I he vaha‘a taimi kimu‘a ‘i he a‘u atu ki he ta‘u 1991, na‘e ‘ikai ha‘iha‘i ‘a e ngaahi kautaha fakafofonga ia na‘a nau langa ‘a e ngaahi falé ma‘á e Pule‘angá ‘e ha lao ki hano ma‘u ‘o ha ngofua/fakangofua langa. Ka neongo iá, na‘e ma‘u atu ‘a e ngaahi fakangofua ia ki he tā palaní mo e fakatafenga vaí. Kimu‘a ‘i he Lao ki he Langá 1991, na‘e langa pē ‘a e ngaahi fale ia ‘a e pule‘angá ‘i he malumalu ‘o ha ngaahi mafai fakalao ‘o ‘ikai fiema‘u atu ki ai ha ngofua ia meí he kōsilió. Hili ‘a e 1991, na‘e fiema‘u leva ha ngofua. ‘E ‘ikai ala ma‘u ‘e ha kōsilio ia ha fakamatala ki he ngaahi fale motu‘a angé, ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘eni ia na‘e langa ta‘efakalao kinautolu.
Na‘e to‘o mamafa ‘aupito ‘e he Housing Corporation - na‘e fokotu‘u ‘i he 1974 - ‘a hono ngaahi fatongiá. Ko e langa fale kotoa ‘a e pule‘angá na‘e tokanga‘i ia ‘e ha kau ‘inisipēkita ‘osi ma‘u faka‘ilonga pea mo ha kau pule langa. Na‘e langa leva mo tauhi ‘a e ngaahi fale ‘a e pule‘angá ki ha tu‘unga mā‘olunga, neongo na‘e ‘ikai lēkooti ‘eni ia ‘e he ngaahi kōsilio fakakoló.
‘Oku ‘i ai ‘a ‘emau tauhi‘anga tā fakahisitōlia ‘oku kau ki ai ‘a e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá, ngaahi ngāue tofi ‘apí, ngaahi langa falé mo e ngaahi fakahoko ngāue kehekehe ‘oku kau ki aí. ‘Oku toe ‘i ai foki mo e ngaahi tā ‘o e kau ngāué, ngaahi tā fakatimi, ngaahi loto ‘ōfisi mo e ngaahi kaveinga ‘e ala fie ‘ilo ki ai ‘a e kakai ‘oku nau fie ‘ilo ki he hisitōlia ‘o e ngaahi kautaha fale nofo‘anga ‘a Nu‘u Silá.
‘E ala ‘aonga atu ‘a e ngaahi taá ni kapau ‘okú ke fakatotolo ki he hisitōlia ‘o e nofo fakasōsialé, ngaahi ngāue mo e fakalakalaka ‘i he tafa‘aki fakaelangá, pe ko e hohoko fakafāmilí.
Kapau na‘e ‘i ai hao kāinga na‘e ngāue ‘i he taha ‘o e ngaahi kautaha na‘a nau pule‘i ‘a e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá, fetu‘utaki mai kiate kimautolu ‘o kole ke ke talanoa ki ha tokotaha mei he‘emau Records Team (Timi Tauhi Lēkootí) ke vakai pe ‘oku ‘i ai ha lau‘itā ‘oku tauhi. Ki he ngaahi tā ‘o e kakai ‘oku lava ‘o ‘ilo‘í, ‘oku mau fiema‘u ha tohi kole ‘o fakahaa‘i mai ai ‘a ho pīkinga mo e tokotaha ko iá.
We Call It Home (‘Oku Mau Ui Ia Ko ‘Api)
‘I he 2005 - ko e ta‘u senituli ia ‘o e ngaahi langa fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá - na‘e pulusi ai ‘a e tohi ‘a Dr Ben Schrader ko e We Call it Home - A History of State Housing in New Zealand .
Kamata‘i mo fakapa‘anga ‘e he Ministry of Culture and Heritage (Potungāue ki he ‘Ulungāanga Fakafonuá mo e Tukufakaholó) pea mo e tokoni ‘a e Housing New Zealand, ‘oku kapu ‘e he tohí ‘a e talanoa fakaetangata ‘o e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá pea mo e tānaki kuó ne fakahoko ki he mo‘ui fakafonuá.
‘Okú ne hulu‘i mai ‘a e ‘ata ‘o e kakai kuo nau nofo ‘i he ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá, ‘enau ngaahi a‘usiá, ta‘au ‘o hono palani langa fakalakalaka ‘o e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá, ngaahi liliu ‘i he ngaahi fiema‘u ‘a e kau nofó pea mo e anga ‘o e vakai ‘a e kakaí fekau‘aki mo e ngaahi tūkui kaungā‘api ‘oku tu‘u ai ‘a e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ‘i he ‘alu ‘a e ta‘ú.
Te ke lava ‘o ma‘u ha fakamatala lahi ange fekau‘aki mo e tohí ‘i he uepisaiti NZHistoryNet(external link).
‘Oku ma‘u atu ‘a e We Call It Home ‘i he lahi taha ‘o e ngaahi fakatau‘anga tohí.
State Housing in New Zealand (Ngaahi Fale Nofo‘anga ‘a e Pule‘angá ‘i Nu‘u Silá)
State Housing in New Zealand – na‘e fa‘u ‘a e ngaahi konga tohí ‘e Cedric Firth, na‘e filifili ‘a e ngaahi tā valivalí/‘atá ‘e by Gordon F Wilson. Pulusi ‘e he Ministry of Works (Potungāue Ngāué), Uelingatoni. ‘Okú ne kapu ‘a e ngaahi fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ‘i he 1949. ‘Oku fonu ‘i ai ‘a e ngaahi palani langa mo e ngaahi tā.
Talamu‘á
Ko e ma‘u fale nofo‘angá ko ha palopalema lahi ia ‘i he ‘ahó ni. ‘Oku hoko mo‘oni ‘eni ‘i Nu‘u Sila ‘o tatau pē mo ia ‘i he konga lahi taha ‘o e ngaahi fonua kehé. Mahalo pē kuo te‘eki ai ‘aupito ke ‘i ai ha tu‘unga fiema‘u fakavavevave pehē ni kimu‘a ki ha ngaahi fale nofo‘anga lahi. Pea mahalo na‘e te‘eki ai ‘aupito ke a‘u ‘a e palopalemá ia ki ha tu‘unga fihi pehē ni kimu‘a ange.
‘Oku ‘ikai toe fiema‘u ha fakamo‘oni ia ki he fehokotaki vā ofi ‘i he vaha‘a ‘o e mo‘ui fiefiá, mo‘ui leleí, pea mo e ma‘u fale nofo‘angá, pea ‘oku totonu ko e taha ‘o e ngaahi fatongia lahi taha ‘o e ngaahi ta‘u ‘oku hanga maí ko hono fakaai ‘o ha ngaahi ‘api lelei ma‘á e fāmili takitaha ‘i Nu‘u Silá. Ko ha ngāue lahi ‘eni, ka ‘i he taimi ‘oku muimui mai ai ‘a e ngāué ‘i he tu‘a ‘o e fa‘ufa‘u palaní, meí he tafa‘aki ‘a e Pule‘angá mo e tafa‘aki fakaengāue fakataautahá, ‘oku ‘i ai ‘a e faingamālie fe‘unga ke hokosia ‘a e taumu‘a ko iá.
‘Oku mo‘ua ‘a e kamata‘anga ‘o e līpootí ni, ‘i he konga lahi tahá, ki he ngaahi faka‘eke‘eke na‘e ma‘u mai mei muli mo e ngaahi ma‘u‘anga tala fakalotofonua fekau‘aki mo e ngaahi fakahoko ngāue ‘a e Housing Division (Tafa‘aki ki he Fale Nofo‘angá) ‘a e Potungāue Ngāué.
Building the New Zealand Dream (Langa Hake ‘o e Misi ‘a Nu‘u Silá)
Te ke toe lava foki ‘o ma‘u atu ha ngaahi fakamatala fakahisitōlia ki he langa fale nofo‘anga ‘a e pule‘angá ‘i he Building the New Zealand Dream, na‘e fa‘u ‘e Gael Ferguson (ISBN 0-86469-191-2).
Ngaahi Līpooti ki he Māketi Fale Nofo‘angá
Na‘a mau fa‘u ha Ngaahi Līpooti ki he Māketi Fale Nofo‘angá ‘i he vaha‘a ‘o Sune 2003 mo Tīsema 2005.
Na‘e faka‘aonga‘i ‘e he ngaahi līpootí ha ngaahi fakamatala na‘e tānaki meí ha ngaahi kautaha kehekehe pea na‘e fakakau ‘i ai ‘a e ngaahi me‘a hangē ko e ngaahi tu‘unga ‘o e hikihiki hake ‘i he mahu‘inga ‘o e ngaahi fale nofo‘angá, ngaahi tu‘unga ‘o e nō fakatau ‘apí, lahi ‘o e ngaahi fakatau na‘e fakahokó, ngaahi totongi nofo ‘i he māketi nofo‘anga fakataautahá pea mo e ngaahi māketi ki he ma‘u ngāué.
Na‘a nau toe fakahoko foki mo ha‘anau lau kau ki he ngaahi me‘a ‘e malava taha ke nau uesia ‘a e hu‘unga ‘o e māketi fale nofo‘anga ‘a Nu‘u Silá.
Ko e ngaahi līpooti ko ‘ení kuo fetongi kinautolu ‘e he National Housing Market Report (Līpooti Fakafonua ki he Māketi Fale Nofo‘angá), ‘oku fa‘u ia ‘e he Ministry of Business, Innovation and Employment (Potungāue ki he Pisinisí, ‘Ilo Fo‘oú mo e Ma‘u Ngāué)(external link).
‘Oku ‘i ai ha ngaahi sino fakatotolo tu‘u tau‘atāina ‘i Nu‘u Sila?
‘Io. Ko e Centre for Housing Research Aotearoa New Zealand (Senitā ‘a Aotearoa Nu‘u Sila ki he Fakatotolo ki he Ngaahi Fale Nofo‘angá pe CHRANZ(external link)).
‘Oku anga fēfē ‘a hono faka‘aonga‘i ‘e he Housing New Zealand ‘a e fakatotoló ma‘a ‘ene ngaahi polokalama?
Ko e fakatotoló mo e fakafuofu‘i ‘o e olá ko ha konga mahu‘inga ia ‘o e founga ngāue ‘a e Housing New Zealand ki hono fakafaingamālie‘i ‘o e ngaahi polokalama mo e ngaahi ngāue ‘oku nau fakahoko atu ha tali ola lelei ki he fiema‘u fale nofo‘angá. ‘Oku fokotu‘u atu ‘a e ngaahi ngāue fakatotoló mo e fakafuofua‘i olá ‘i he ta‘u kotoa ‘i he Statement of Intent (Fakamatala ki he Taumu‘á), pea līpooti ia ‘i he Līpooti Fakata‘ú.
Kuo fakafo‘ou ‘a e peesí: 13 Nōvema 2019